Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon mədəniyyət mərkəzinin rejissoru, "Gənclik" xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Keçmişdən gələn səslər

İnsan bir mədəniyyətin içində doğulur, amma o mədəniyyətin kökləri çox zaman gözlə görünməz, səslə, rənglə, hərəkətlə, sözlə yaşayar. Biz hər gün fərqinə varmadan nənəmizin dediyi atalar sözündə, toyda çalınan bir ritmdə, hətta geyindiyimiz bir naxışda yüz illərin səsini daşıyırıq. Bu səs — folklorun səsidir.

Folklor yalnız qədim bir yaddaş forması deyil; o, xalqın ruh enerjisidir, zamana tabe olmayan bir estetikdir. Amma bu gün — texnologiyanın, süni intellektin, qlobal musiqi və moda dalğalarının içində — bu səs necə eşidilir? Müasirlik folkloru susdururmu, yoxsa onu yeni səviyyəyə qaldırırmı?

Bu sual XXI əsrin mədəni düşüncəsinin əsas mövzularından biridir. Çünki folklor yalnız arxivlərdə deyil, insanın gündəlik həyatında, bədii düşüncəsində və yaradıcı axtarışında yenidən doğulur.

 Folklor — mədəni kodların güzgüsü

Folklor bir xalqın kimliyini qoruyan ən dərin kodlardır. Nağıllar, dastanlar, bayatılar, inanclar — hamısı cəmiyyətin yaddaş xəritəsini yaradır. Məsələn, “Koroğlu” dastanı sadəcə qəhrəmanlıq hekayəsi deyil; o, ədalət axtarışının, kişi və qadın cəsarətinin, xalqın öz haqları uğrunda mübarizəsinin poetik ifadəsidir.

Bu gün “Koroğlu” motivləri bir çox müasir filmlərdə, musiqilərdə, teatr səhnələrində yenidən işlənir. Lakin fərq ondadır ki, müasir sənətkar bu simvolları yenidən oxuyur — bəzən ironiya ilə, bəzən fəlsəfi dərinliklə, bəzən də vizual estetiklə.

Beləcə, folklor “qədim” olmaqdan çıxır, müasir insanın daxili səsini danışan bir dilə çevrilir.

Müasir musiqidə folklorun ritmi

Azərbaycan musiqisi folklorla nəfəs alır. Amma bu nəfəs təkcə muğamın və ya xalq mahnısının sədasında deyil, müasir ritmlərin içində də yaşayır.

Etno-cazdan tutmuş pop və elektron musiqiyə qədər bir çox sahədə sənətkarlar folkloru müasir texnologiya ilə birləşdirirlər.

Alim Qasımovun və Fərqanə Qasımovanın səhnəsində muğamla eksperimentlər, “Niyaz” qrupunun etno-elektron musiqi tərzi, və ya Bəhram Hüseynzadənin sazla elektron səs effektlərini birləşdirməsi — hamısı eyni məntiqin ifadəsidir:

Köklə gələcəyi birləşdirmək.

Bu cür yanaşmalar bir sualı aktuallaşdırır: “Folklorun ruhu qorunurmu, yoxsa dəyişir?”

Cavab bəlkə də belədir: ruh dəyişmir, formalar dəyişir. Folklorun gücü də elə budur — o, dövrlərə uyğun paltar geyir, amma səsi eyni qalır.

Səhnədə və ekranda folklor

Müasir teatr və kino folklorla yeni şəkildə danışmağı öyrənib.

Teatr səhnəsində xalq hekayələrinin yenidən qurulması — məsələn, “Arşın mal alan”ın müasir interpretasiyaları, “O olmasın, bu olsun” kimi klassik əsərlərin sosial mesajlarının yeni baxışla səslənməsi — göstərir ki, folklor dramaturgiyanın canlı mənbəyidir.

Kino isə bu xətti daha geniş auditoriyaya daşıyır. “Dəli Kür”, “Babək”, “Nəsimi” kimi klassik filmlərdən tutmuş, müasir rejissorların minimalist folklor yanaşmalarına qədər — Azərbaycan kinosu folklorun vizual enerjisini qoruyur.

Məsələn, bir çox gənc rejissorlar indi mifoloji simvolları psixoloji realizmlə birləşdirirlər: su, torpaq, atəş, yel kimi elementlər təkcə mifoloji deyil, həm də emosional obrazlara çevrilir.

Beləliklə, səhnə və ekran folkloru muzey vitrininə qoymur, onunla dialoqa girir.

Geyim və dizaynda milli simvollar

Folklorun vizual gücü ən çox dizayn və moda sənətində özünü göstərir.

Bu gün gənc dizaynerlər xalça ornamentlərini müasir kəsimlərdə, qədim naxışları minimalist tərzdə yenidən canlandırırlar.

Azərbaycanın “İRS” kimi moda layihələri, eləcə də “EthnoFashion” kimi sərgilər folklorun sadəcə etnoqrafik deyil, estetik və intellektual dəyər daşıdığını sübut edir.

Bu dizaynlar həm milli kimliyi qoruyur, həm də qlobal auditoriyaya açılır. Məsələn, Şəki xan sarayının şəbəkə motivləri, Quba xalçalarının ritmik quruluşu, Qarabağ tikmə ornamentləri artıq beynəlxalq podiumlarda da görünür.

Beləliklə, folklor bu gün milliliyin dizayn dili kimi yaşayır.

 Rəqəmsal dövrdə folklorun yeni həyatı

XXI əsr folkloru artıq yalnız kitab və dastanlarla məhdud deyil.

Sosial mediada paylaşılan “mem”lər, xalq ifadələrinin yeni ironik formaları, rəqəmsal animasiyalar və hətta kompüter oyunlarında istifadə olunan milli motivlər — bunların hamısı müasir folklorun nümunələridir.

Bəzən bu yeni formalar ənənəvi mədəniyyətə bənzəmir, amma mahiyyətcə eyni funksiyanı yerinə yetirir: xalqın özünü ifadə etməsi.

Bu baxımdan folklor bir daha sübut edir ki, o, “keçmişin yadigarı” deyil — mədəni yaddaşın canlı sistemidir.

Hətta “TikTok” və “Instagram” kimi platformalarda gənclərin xalq mahnılarını remix etməsi, milli geyimlərlə video çəkməsi, qədim nağılları qısa video formatında təqdim etməsi — bunlar folklorun müasir ifadə vasitələridir.

Folklor indi rəqəmsal nəsil üçün interaktiv təcrübəyə çevrilib.

 Gənclik və folklor: kimliklə dialoq

Gənc nəsil bəzən folkloru “keçmişin mirası” kimi görür, lakin bu münasibət dəyişir.

Yeni nəsil sənətkarlar folklorla ironik, lakin dərin bir dialoqa girirlər.

Məsələn, şairlər qədim bayatı formalarını müasir şəhər motivləri ilə birləşdirir, rəssamlar mifoloji obrazları urban məkana gətirirlər.

Bu, əslində bir növ yenidən mənimsəmə prosesidir:

Keçmişin simvolları yeni mənalar qazanır, folklor “nostalji” deyil, özünü tanıma vasitəsi olur.

Bunun ən gözəl nümunələrindən biri “milli intellektual oyanış” anlayışıdır. Gənclər artıq başa düşürlər ki, modern olmaq üçün kökdən uzaqlaşmaq lazım deyil — əksinə, kök müasirliyin dayaq nöqtəsidir.

Dövlət dəstəyi və mədəniyyətin qorunması

Azərbaycan dövləti folklorun qorunması və təbliği istiqamətində mühüm layihələr həyata keçirir.

UNESCO-nun qeyri-maddi irs siyahısına daxil edilən muğam, aşıq sənəti, xalçaçılıq ənənələri və kamança ifaçılığı kimi sahələr dövlət səviyyəsində himayə olunur.

Bu, təkcə mədəniyyət siyasəti deyil, həm də milli kimliyin strateji qorunmasıdır.

Lakin qoruma sadəcə arxivləşdirmə demək deyil; əsas məsələ folklorun yaşamasıdır. Bu səbəbdən dövlət layihələrinin bədii təhsillə, rəqəmsal media ilə, yaradıcılıq proqramları ilə birləşməsi çox vacibdir.

Çünki yalnız o zaman folklor “miras” yox, gələcəyə çevrilir.

Folklorun fəlsəfəsi: dəyişməz dəyərlər

Folklorun əsas gücü ondadır ki, o, dəyişən dövrlərdə dəyişməyən dəyərləri daşıyır.

Ata-ana sevgisi, torpağa bağlılıq, dostluq, ədalət, mərdlik, təbiətə hörmət — bütün bunlar folklorun içindədir.

Bu dəyərlər zamanla formalarını dəyişsə də, insanın mənəvi dayağı olaraq qalır.

Müasirlik bəzən insanı informasiya fırtınasında qərarsız buraxır.

Belə məqamlarda folklor bir “mədəni kompas” rolunu oynayır — bizə istiqamət göstərir, ruhumuzu köklə bağlayır.

Folklorun gələcəyə baxışı

Folklor nə keçmişdə ilişib qalan xatirədir, nə də yalnız muzeylərin vitrində saxlanılan bir sənət nümunəsi.

O, hər dövrün içində öz yeni formasını tapan bir canlı varlıqdır.

Müasirlik folkloru məhv etmir, əksinə — onu yenidən doğurur.

Bugünkü sənətkarın və düşüncənin vəzifəsi folkloru “təkrar etmək” deyil, onu danışdırmaqdır.

Çünki hər yeni nəsil öz folklorunu yaradır — eyni dəyərlərlə, amma fərqli dillə.

Azərbaycan mədəniyyəti də bu baxımdan unikal bir örnəkdir:

burada ənənə ilə müasirlik bir-birinə zidd deyil, tamamlayıcıdır.

Keçmişin səsi bu günün nəfəsinə çevrildikcə, xalqın ruhu da zamana qarşı qalib gəlir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.10.2025)