Rəqsanə Babayeva
Beyləqan rayon mədəniyyət mərkəzinin rejissoru, "Gənclik" xalq teatrının rəhbəri, yazıçı, “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün
Mədəniyyət insanın ruhunun aynası, cəmiyyətin isə mənəvi sütunudur. O, yalnız incəsənətin məhsulu deyil; mədəniyyət düşüncə, dəyərlər, davranış normaları və mənəvi yönlərin bütöv bir sistemidir. Bu sistem içində bəzən bir-birinə qarşı duran iki istiqamət — elitar (elit) mədəniyyət və kütləvi (populyar) mədəniyyət — meydana çıxır. Hər iki anlayış bir-birini istisna etməsə də, tarix boyu fərqli sosial təbəqələrin dünyagörüşünü, həyat tərzini və dəyərlərini təmsil etmişdir.
Bu gün elitar və kütləvi mədəniyyətin qarşıdurması təkcə incəsənət müstəvisində deyil, həm də insanın kimliyində, təfəkküründə və gündəlik seçimlərində özünü göstərir.
Elitar mədəniyyətin mahiyyəti və tarixi kökləri
“Elitar” sözü latınca élite — “seçilmişlər”, “ən yaxşılar” mənasını verir. Elitar mədəniyyət dedikdə, adətən yüksək estetik və intellektual səviyyəyə malik, dərin məzmunlu və düşüncə yönümlü sənət formaları nəzərdə tutulur. Bu cür mədəniyyət növü geniş kütlələr üçün deyil, daha çox müəyyən bilik və zövq səviyyəsinə malik insanların dəyərləndirə biləcəyi yaradıcılıq formaları üçün xarakterikdir.
Elitar mədəniyyətin başlanğıcı qədim dövrlərə gedib çıxır. Antik Yunanıstanda Aristotel və Platon kimi filosofların sənətə baxışı belə idi ki, incəsənət insanın mənəvi təmizlənməsinə — katharsisə xidmət etməlidir. Bu, elitar mədəniyyətin ilk nəzəri əsaslarından biri sayılırdı. Sonrakı əsrlərdə Avropa renessans dövrü, elitar sənətin ən parlaq nümunələrini verdi: Leonardo da Vinçinin tabloları, Mikelancelonun heykəltəraşlığı, Şekspirin dramaturgiyası elitar incəsənətin mükəmməl təcəssümü idi.
Elitar mədəniyyətin əsas xüsusiyyətlərindən biri simvolik dərinlik və çoxqatlılıqdır. Bu növ mədəni məhsullarda hər detal bir məna daşıyır, oxucu və ya tamaşaçıdan fəal düşünməyi tələb edir. Əslində elitar sənət sadəcə baxmaq və ya dinləmək üçün deyil, anlamaq və duymaq üçün yaradılır.
Kütləvi mədəniyyətin doğuluşu
Kütləvi mədəniyyət anlayışı XX əsrdə, xüsusilə texnologiyanın inkişafı, kütləvi informasiya vasitələrinin (radio, televiziya, kino, reklam, internet) yayılması ilə formalaşdı. Bu dövrdə sənaye kapitalizmi ilə yanaşı “istehlak cəmiyyəti” anlayışı da meydana gəldi. Artıq mədəniyyət də bir məhsula çevrilmişdi — istehsal olunur, satılır və kütlələr tərəfindən “tələbat” əsasında istehlak edilirdi.
Kütləvi mədəniyyətin məqsədi estetik zövqü dərinləşdirmək deyil, əksinə, sadələşdirmək və hər kəsin asan qavrayacağı formada təqdim etmək idi. Bu, həm bazar iqtisadiyyatı üçün sərfəli idi, həm də geniş kütlələrin diqqətini idarə etmək baxımından effektiv bir vasitə.
Bu mədəniyyət forması musiqidə “pop”, kinoda “kommersiya filmi”, ədəbiyyatda “best-seller roman”, televiziya və sosial mediada “trend kontent” şəklində özünü göstərir. Kütləvi mədəniyyətin əsas xüsusiyyəti təkrarlanma, sadəlik və emosional manipulyasiya üzərində qurulmasıdır.
Elitar və kütləvi mədəniyyətin toqquşması
Bu iki anlayışın münasibəti çox zaman qarşıdurma şəklində dəyərləndirilir. Elitar mədəniyyət tərəfdarları hesab edir ki, kütləvi mədəniyyət insanın estetik və mənəvi zövqünü korlayır, onu səthiliyə və istehlakçılığa sürükləyir. Onların fikrincə, kütləvi mədəniyyət insanı düşünməkdən uzaqlaşdırır, əylənmək və ani zövq almaq vərdişi yaradır.
Digər tərəfdən, kütləvi mədəniyyətin tərəfdarları isə elitar sənətin çox vaxt özünü xalqdan uzaq tutduğunu, yalnız az bir çevrənin anlayacağı səviyyədə olduğunu iddia edir. Onlara görə, mədəniyyət demokratik olmalı, hər kəs üçün əlçatan olmalıdır.
Əslində bu mübahisə, “mədəniyyətin məqsədi nədir?” sualına verilən fərqli cavabların nəticəsidir. Əgər mədəniyyətin məqsədi insanı düşündürmək, onu kamilliyə aparmaqdırsa — elitar mədəniyyət ön plana çıxır. Əgər məqsəd insanı gündəlik stressdən uzaqlaşdırmaq, sadəcə əyləndirməkdirsə — kütləvi mədəniyyət öz funksiyasını yerinə yetirir.
Postmodern dövrdə sərhədlərin itməsi
XXI əsrdə texnologiyanın və internetin inkişafı bu iki mədəniyyət növü arasındakı sərhədləri xeyli dərəcədə pozdu. Artıq elitar sənət də kütləvi auditoriyaya daha sürətli çıxış imkanına malikdir. Məsələn, klassik musiqi konsertləri “YouTube” üzərindən milyonlarla insan tərəfindən izlənilə bilir. Eyni zamanda, kütləvi mədəniyyətin bəzi elementləri də bəzən elitar forma qazana bilir.
Bu dövrdə postmodernizm ideyası mədəniyyətdə “yüksək” və “aşağı” sənət anlayışlarının sərhədini aradan qaldırdı. Andy Warholun “Campbell’s Soup Cans” adlı əsəri buna simvolik nümunədir: o, gündəlik, sıradan bir məhsulu incəsənət səviyyəsinə qaldırdı.
Yəni, artıq “bu sənətdir, bu isə deyil” demək çətinləşib. Hər bir şey – düzgün kontekstdə təqdim olunduqda – sənətə çevrilə bilər.
Azərbaycan mədəniyyətində elitar və kütləvi yönlər
Azərbaycan mədəniyyəti bu iki istiqamətin qarşılıqlı təsirinin çox gözəl nümunəsidir. Xalq yaradıcılığı, muğam, aşıq sənəti və klassik poeziya elitar dəyərləri özündə daşıyır, çünki onların mahiyyətini anlamaq üçün həm bilik, həm də hiss zəkası lazımdır.
Eyni zamanda, müasir dövrdə estrada musiqisi, televiziya şouları və sosial media kontenti daha çox kütləvi zövqə xitab edir. Burada məqsəd maarifləndirməkdən çox, əyləndirmək və diqqəti cəlb etməkdir.
Lakin maraqlıdır ki, Azərbaycan mədəniyyəti tarixən bu iki xətti qarşı-qarşıya qoymaq əvəzinə, onları bir-birini tamamlayan qüvvələr kimi görüb. Üzeyir Hacıbəylinin yaradıcılığı buna ən gözəl sübutdur. O, xalq musiqisini Avropa klassik ənənələri ilə birləşdirərək elitar və kütləvi mədəniyyətin sintezini yaratdı. “Arşın mal alan” kimi əsərlər həm xalqın zövqünə xitab edir, həm də yüksək musiqi mədəniyyəti daşıyır.
Müasir çağda mədəni istehlak problemi
Bu gün informasiya bolluğu və sosial medianın sürəti nəticəsində mədəniyyət də “ani istehlak məhsulu”na çevrilib. Artıq bir musiqi parçası və ya film uzun illər yadda qalmaq yerinə, bir həftəlik “trend” statusu ilə kifayətlənir. Bu da kütləvi mədəniyyətin əsas problemidir — dayanıqsızlıq və dərinliksizlik.
Elitar mədəniyyət isə bu axına qarşı dayanmaqda çətinlik çəkir. Çünki onun qavranılması zaman, diqqət və intellektual səylə mümkündür. Gənc nəsil çox vaxt bu səylə gedən prosesi “yorucu” sayır və daha asan, tez başa düşülən formaları seçir.
Beləcə, zövqün demokratikləşməsi baş verir — hər kəs öz “sənət”ini seçir. Lakin bu, keyfiyyətin azalmasına gətirib çıxarır. Bu gün mədəniyyət bazarı bəzən “reytinq”lə “dəyər”i qarışdırır: çox baxılan hər şey dəyərli sayılır, halbuki bu, hər zaman belə olmur.
Elitar mədəniyyətin funksiyası və missiyası
Elitar mədəniyyətin rolu yalnız “seçilmişlər” üçün sənət yaratmaq deyil, mədəni zövqün səviyyəsini qorumaq və yüksəltməkdir. Bu, cəmiyyətin mənəvi sağlamlığını təmin edən sütunlardan biridir.
Bir millətin yüksəlişi yalnız iqtisadi və texnoloji tərəqqi ilə deyil, həm də estetik düşüncə ilə ölçülür. Əgər bir xalqda yüksək zövqə malik tamaşaçı, oxucu və dinləyici varsa, deməli, orada mədəniyyətin təməli sağlamdır.
Bu baxımdan, elitar sənət bir növ mədəni yaddaşın qoruyucusudur. O, kütlənin dəyişkən zövqlərinə uymadan, bəşəri dəyərləri və milli kimliyi gələcək nəsillərə ötürür.
Kütləvi mədəniyyətin sosial rolu
Kütləvi mədəniyyətin də öz müsbət tərəfləri var. O, mədəniyyətin yayılmasını sürətləndirir, informasiya mübadiləsini asanlaşdırır, sosial təbəqələr arasında ünsiyyət yaradır. Əgər düzgün istiqamət verilsə, kütləvi mədəniyyət maarifləndirici gücə də çevrilə bilər.
Məsələn, keyfiyyətli televiziya serialları və ya sosial media layihələri insanların tarixi, mədəni və əxlaqi dəyərlər haqqında düşünməsinə səbəb ola bilər. Problem onun “səviyyəsində” deyil, məqsədindədir. Əgər məqsəd sırf kommersiya və diqqət qazanmaqdırsa, nəticə səthi olur. Əgər məqsəd insanı düşündürmək, nəyisə anlatmaqdırsa, o zaman bu, kütləvi deyil, mədəni kütləvi sənət səviyyəsinə yüksəlir.
Balans mədəniyyəti
Elitar və kütləvi mədəniyyət bir-birinə qarşı qoyulmamalıdır. Onlar bir cəmiyyətin iki qanadı kimidir. Elit sənət dərinlik verir, kütləvi mədəniyyət isə genişlik. Biri olmadan digəri uçuşunu tamamlaya bilməz.
Əsas məsələ onların balansının qorunmasıdır. Dövlət və ictimai institutlar bu balansı tənzimləməli, elitar mədəniyyəti qoruyub dəstəkləməli, eyni zamanda, kütləvi mədəniyyətin keyfiyyətini yüksəltməyə çalışmalıdır.
Unutmayaq ki, mədəniyyət yalnız istehsal edilmir — o, yaşanır. Biz necə yaşasaq, necə düşünsək, necə sevsək — mədəniyyətimiz də elə olacaq.
Elitar və kütləvi mədəniyyətin toqquşduğu nöqtədə bir sual daim qalır: biz düşünən cəmiyyət olmaq istəyirik, yoxsa sadəcə baxan?
Cavab bu sualda deyil, seçimimizdə gizlidir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(23.10.2025)
