Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

İnsan yaranandan bəri dünyanı anlamaq, onu dəyişmək, biraz da özünə bənzətmək istəyib. Bəziləri bunu silahlarla, bəziləri sözlə, bəziləri də inanc və düşüncə ilə etməyə çalışıb. Amma tarix göstərir ki, dünyanın ruhuna ən dərin toxunanqüvvə nə hakimiyyət, nə də güc olmuşdur — sənət olmuşdur.Sənət bəzən bir xalqın taleyinə yön verir, bəzən birmillətin yaddaşını qoruyur, bəzən isə sadəcə bir insanın içindəki sükutu pozur. O, görünməz, lakin dayanıqlı birdəyişiklik yaradır. Bu dəyişiklik çox zaman gözə görünmür, amma dünyanın ruhunu yavaş-yavaş yenidən yoğurur.

Dəyişməyən dünya və sənətin səssiz etirazı

Dünya çox vaxt dəyişmək istəmir. Cəmiyyətlər öz qaydalarına, ənənələrinə, sistemlərinə bağlanır, onları toxunulmaz sayır. Amma sənət bu “toxunulmaz” divarların arasına işıq salan birpəncərədir.

Sənətkar bəzən rəssam fırçası ilə, bəzən bir bəstəkarın melodiyası, bəzən isə bir yazıçının kəlməsi ilə bu sərhədləri sındırır. O, zorla deyil, hiss etdirərək dəyişdirir.

Leonardo da Vinçinin “Mona Liza”sı insan ruhunun sükutunuəbədiləşdirdi, Van Qoqun sarı tonları dünyanın kədərini parlaqrənglərlə ifadə etdi, Beethovenin kar olarkən yazdığı “9-cu simfoniya” insan iradəsinin sarsılmazlığını simvollaşdırdı.

Bu əsərlərin hər biri bir növ dünyaya səssiz etirazdır — “bax, mən hiss edirəm, deməli, hələ də insanam” mesajıdır.

Sənət heç vaxt zorun dilini danışmaz. O, ürəyi oyatmaq, duyğunu silkələmək, vicdanı hərəkətə gətirmək istəyir. Çünkiəsl dəyişiklik ordan başlayır – insanın içindən.

Sənət və vicdan: gözəlliyin inqilabı

Hər bir dövrdə, hər bir mədəniyyətdə sənətin bir məqsədi olub: insanı öz həqiqəti ilə üz-üzə qoymaq. Siyasət qaydalarla, qanunlarla insanı idarə etməyə çalışırsa, sənət vicdanla danışır.

Dünyada qanunların çoxu pozulub, sistemlər çöküb, amma birmusiqi parçasının, bir romanın, bir şeirin gücü hələ də azalmayıb. Çünki sənət qəlbə toxunan qanundur.

Nizami Gəncəvi “Xəmsə”si ilə ədalətin və insanlıq dəyərlərinin poetik simvoluna çevrildi. Füzuli “Leyli və Məcnun”da sevgininilahi mənasını aşkara çıxardı. Onların əsərləri sadəcə sözoyunu deyildi — onlar dünyanı dəyişmək istəyən ruhların duası idi.

Sənətin ən böyük paradoksu da buradadır: o, sakit qalaraqdəyişiklik yaradır. Nə qışqırır, nə zorla qəbul etdirir — sadəcə göstərir, düşündürür, təsir edir.

Sənətkar: dəyişimin qorxmaz səyyahı

Sənətkar hər zaman cəmiyyətin bir addım önündə gedir. O, çox vaxt anlaşılmır, bəzən təqib olunur, bəzən susdurulur. Amma tarix həmişə onun tərəfində olur.

Məsələn, Salvador Dalinin sürrealist tabloları bir dövründüşüncə sərhədlərini aşdı. Picasso “Guernica” əsərində müharibənin vəhşiliyini tək bir tablo ilə dünyaya göstərdi. Onun fırçası bir güllədən daha təsirli idi — çünki o, şüuruhədəf almışdı.

XX əsr boyunca diktaturalar sənətdən qorxdu. Çünki sənətkarsilahsız olsa da, insanın düşüncəsini azad edirdi. Rejimlərordularla, senzura ilə qorunurdu, amma bir şeir, bir film, birmusiqi bütün o qorxunu dağıda bilirdi.

Bu səbəbdən sənətkar bəzən “təhlükəli insan” sayılır. Ammaməhz o insanlar dünyanı dəyişdiriblər — çünki dünyanıqorxudan deyil, gözəllikdən danışmaqla dəyişmək olar.

Sənət və millətin yaddaşı 

Sənətin gücü yalnız fərdi deyil, milli səviyyədə də görünür. Birxalqın kimliyini, yaddaşını, ruhunu qoruyan ən böyük qüvvədə elə budur.

Azərbaycan mədəniyyətinə baxaq: muğamın dərinliyi, xalçanaxışlarının simvolik dili, miniatür sənətinin incəliyi — bunlarsadəcə sənət deyil, tarixlə ruhun birləşdiyi yerdir.

Musiqiçilərimiz tarın simlərində əsrlərin ağrısını da, ümidini dəsəsləndiriblər. Rəssamlarımız torpağın rəngini kətana köçürübonu yaddaşa çeviriblər. Rejissorlar, yazıçılar xalqın hisslərinisəhnəyə və səhifəyə gətirib milli yaddaşın qoruyucusunaçevriliblər.

Bu, təsadüfi deyil. Çünki sənət millətin ruhunu daşıyır, onuzamanın təsirindən qoruyur. Dövlətlər dəyişə, sərhədlər çəkiləbilər, amma bir xalqın musiqisi, ədəbiyyatı, teatrı yaşadığımüddətcə o xalq yox olmur.

Müasir dövrdə sənətin mübarizəsi

Texnologiyanın, sosial medianın və sürətli istehlakmədəniyyətinin hökm sürdüyü bu dövrdə sənət öz yeriniqorumaq üçün yeni formalar axtarır.

 Bir vaxtlar qalereyada seyr edilən tablo indi ekran vasitəsiləmilyonlara çatır. Teatrın səhnəsi artıq yalnız salonlaməhdudlaşmır — virtual aləmdə də yaşayır. Bəziləri bunu“sənətin kommersiyalaşması” adlandırır, bəziləri isə“demokratikləşməsi”.

 Amma dəyişməyən bir həqiqət var: sənət hələ də insanın ənsadiq güzgüsüdür.

Texnologiya sadəcə vasitədir, amma sənətin məqsədi eyniqalır – insanı düşündürmək, hiss etdirmək, dəyişdirmək.

 Bu gün gənc rəssam rənglərlə yox, ekran pikseli ilə danışabilər; gənc şair kitabda deyil, sosial mediada misrasını yazabilər. Amma o misra yenə də kiminsə qəlbinə toxunursa, o sənət hələ yaşayır deməkdir.

Sənətin “kiçik” dəyişiklikləri və “böyük” nəticələri 

Bəzən bir mahnı bir xalqın ruhunu birləşdirir. Bəzən bir film birmillətin tarixə baxışını dəyişir. Bəzən isə bir səhnə tamaşasıinsanın illərlə gizlətdiyi duyğunu oyadır.

 Sənətin dəyişiklik yaratmaq üsulu sükutla, amma dərinliklədir.O, “bütün dünyanı dəyişdirəcəyəm” iddiası ilə deyil, sadəcə“bir ürəyə toxunum” niyyəti ilə başlayır.

 Bunu görmək üçün uzağa getməyə ehtiyac yoxdur. Bir uşağınrənglədiyi şəkil, bir gəncin çəkdiyi qısa film, bir qadınıntoxuduğu xalça – bunların hamısı dünyanı az da olsadəyişdirən sənət nümunələridir.

 Çünki sənət dəyişməyən dünyaya qarşı ümidli inaddır. Vəbəzən bu inad, hər cür gücdən daha təsirli olur.

 Sənətin etikası: güc, amma məsuliyyət 

Sənət güclüdür, amma bu güc məsuliyyət də tələb edir. Çünkisənətkar insan duyğusuna, yaddaşına və düşüncəsinətoxunur. O, bunu istər istəməz, cəmiyyətə istiqamət verir.

 Buna görə də əsl sənət manipulyasiya üçün yox, aydınlanmaüçün yaranmalıdır. O, insanı qorxudan deyil, gözəlliyə, mərhəmətə, vicdana aparmalıdır.

 Əgər sənət öz gücünü itirmək istəmirsə, gərək insanlığınyanındakı səsini itirməsin.

Çünki sənət, nə qədər fərqli formalarda təzahür etsə də, birmahiyyəti dəyişmir – insanı xilas etmək istəyir.

 Dəyişmək üçün gözəlliyin dili

Bəlkə də sənətin ən böyük sirri onun dilindədir. O, zorakılıqladeyil, gözəlliklə danışır.

 Bir musiqi səni ağlada bilər, amma eyni zamanda içinisaflaşdıra bilər. Bir tablo səni sarsıda bilər, amma sən onuseyr etdikcə özünü daha aydın görərsən. Bir film sənə ağrınıgöstərə bilər, amma o ağrı səni dəyişdirər.

 Gözəllik insanı sakitcə dəyişir.

Və sənətin dili, hər zaman, gözəlliyin dili olub.

Dəyişməyən dünyanı dəyişmək arzusu 

Sənətin tarixi, əslində, dəyişməyən dünyanı dəyişmək istəyəninsanların tarixidir.

Bu insanlar bəzən sükutla, bəzən musiqi ilə, bəzən rənglədanışıb, amma hər zaman bir şey istəyiblər: daha duyarlı, daha vicdanlı bir dünya.

 Bəli, dünya bəzən dəyişmək istəmir. Amma sənət yenə dəinadla var olur, yenə də eyni inamla çalışır — “bəlkə bu dəfə, bir insanı oyadar.”

Çünki hər dəfə bir ürək dəyişəndə, dünya bir az dəyişir.

Və bəlkə də, dəyişməyən dünyanı dəyişmək istəyi elə insanolmağın ən gözəl sübutudur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.10.2025)