\
Ötən gün görkəmli şair Davud Nəsibin anadan olmasının 83-cü ildönümü qeyd edildi. Əlbəttə ki, bu əalmətdar tarixlə bağlı portalımızda da şairin yaradıcılığı barədə yazı yayımlandı. Bu gün isə AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı Dilarə Adilgilin “Davud Nəsib yaradıçılığının qoşa qanadı: poeziya və proza” məqaləsini diqqətinizə çatdırırıq.
Şair, yazıçı, publisist, tərcüməçi, ictimai xadim Davud Məcid oğlu Nəsibov 1942-ci ildə Qazaxda anadan olmuşdur. Orta məktəbi bitirdikdən sonra Azərbaycan Dövlət Universitetinə (hazırkı BDU) daxil olmuş, daha sonra bir çox ədəbiyyat adamları kimi təhsilini Moskvada, SSRİ Yazıçılar İttifaqı nəzdindəki İkiillik ali ədəbiyyat kursunda davam etdirmişdir. Bakıya qayıtdıqdan sonra, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti redaksiyasında işə başlamış, poeziya şöbəsinin müdiri olmuş və ömrünün sonuna qədər burada çalışmışdır. 1978-80-ci illərdə Macarıstanda yaradıcılıq ezamiyyətində olmuşdur. Dövrünün nüfuzlu təltiflərinə – Azərbaycan və Ümumittifaq Lenin komsomolu mükafatlarına layiq görülmüşdür. Baxmayaraq ki, deyirdi: “Şübhəsiz, şairi tanıdan və sevdirən fəxri adlar və mükafatlar deyildir, üzərində düşünüb-daşındığı mövzu, poetik sözünün vətəndaşlıq ləyaqəti və kəsəridir”.
Əhatə olunduğu ədəbi mühit, Moskva məktəbi və Macarıstan səfəri – hər biri ayrı-ayrılıqda D.Nəsibin gələcək inkişafında, dünyagörüşündə, yaradıcılığında mühüm rol oynamışdır.
Bu – D.Nəsibin epitetlərdən uzaq, yığcam ensiklopedik bioqrafiyasıdır. Yaradıcı bioqrafiyası isə 1956-cı ildən başlayır. Rayonun “Qalibiyyət bayrağı” qəzetində “Mənim doğma çayım – mənim Kür çayım” şeiri dərc olunanda 14 yaşı var idi və gələcək şöhrətindən də xəbərsiz idi. O vaxtdan ömrünün sonuna qədər (50 ilə yaxın) fəal ədəbi fəaliyyətlə məşğul olan D.Nəsib “Gözüm səni axtarır” adlı ilk kitabından sonra müntəzəm çap olunmağa başlayır. “Dağlar danışaydı”, “Məhəbbət yolları”, “Ürək sözsüz danışır”, “Əsrin laylası”, “Azərbaycan bayatısı” və b. kitabları işıq üzü görür. Hər yeni kitabı ilə də, özünü bir daha, başqa rakursdan, başqa perspektivdən, bir başqa cür təsdiq edir. Bu kitablarda toplanan şeir və poemaları ilə də “şeirimizdə vətəndaşlıq hüququ qazanır”.
Davud Nəsib 14 kitabın müəllifidir. Bundan başqa, Moskvada, “Sovetski pisatel” nəşriyyatında “Anama məktublar”, “Ocaq daşları”, “Müsahibə” adlı şeir kitabları çap edilmişdir. Zamanının sevilən şairlərindən, “qəlb həmdəm”lərindən olan D.Nəsibin Azərbaycan ədəbiyyatının “qızıl əsr”ində özünəməxsus yeri, öz çəkisi vardır.
D.Nəsib şeirimizə bir ata arxetipi gətirib. Ata obrazı bizim ədəbiyyatda ana qədər “baş rolda“ olmasa da, Əli Kərim, B.Vahabzadə, Zəlimxan, R.Rövşən ata adına layiq qiymətli şeir nümunələri yaratmışdılar. D.Nəsibin ata mövzusunun isə başlanğıcı və sonu yoxdur, həm əvvəl, həm axırdır, yaradıcılığının bütün mərhələlərindən aparıcı xətt kimi keçir. Akademik Nizami Cəfərovun dediyi kimi, poeziyamızın ata tematikasında yazılmış ən emosional, zəngin mündəricəli, səviyyəli şeirləri məhz onun adı ilə bağlıdır. Hər kəsə doğma və əziz olan ata adının arxasında şairin uşaqlıq zədəsi, həyatının dramı dayanır. O, müharibə nəslinin uşağı olub. Demoqrafik kaqortaya görə onlara “səssiz nəsil” də deyirlər. Yetkinlik çağı müharibədən sonrakı dövrə düşən D.Nəsib müharibənin ağrı-acısını həmişə özü ilə daşıyıb. O illər yaddaşında “qış, qaranlıq gecə” kimi qalıb, elə assosiosiya yaradıb. Poeziyamıza ata obrazını gətirən D.Nəsibin özünü də poeziyaya gözünü açandan yanında görmədiyi, daim ehtiyac duyduğu ata həsrəti gətirib, atası cəbhədə ikən dünyaya gəlib. Bu mövzu onun yaradıcılığının epiqrafı ola bilər.
Bu dərddən Davud xəstə,
Mən ölsəm qəbrim üstə
Salın yada laylamı:
Çalın ata laylamı.
Nisgili elə dərin olub ki, xəyalındakı ata obrazı sanki ona “ruhani bələdçi”lik edib, “əlindən tutaraq, Davuddan Davud Nəsibə yüksəldib”. Hətta, beşikdə yatan oğlunu da atasının əvəzi görür, “qınamayın, ay ellər, ata yırğalayıram, ata böyüdürəm mən” deyə onunla təskinlik tapmaq istəyir. O bu mövzuda “tək” deyil. Meksika yazıçısı Xuan Rulfonun “Mənim atam” hekayəsi “ədəbiyyat tarixinin ən kədərli mətnlərindən” biri adlandırılır. Axtarsaq, elə klassik Rus ədəbiyyatında neçə “tanınmış“ ata obrazı taparıq. Ən müxtəlif. Puşkindən, Qoqoldan tutmuş, A.Qrinin məşhur “Al yelkənlər” povest-feeriyasına qədər. D.Nəsib “vətən müharibəsi” dediyimiz, ataların gedib-qayıtmadığı ll cahan müharibəsinə yas tutarkən, (şairin atası Mozdok uğrunda gedən döyüşlərdə həlak olub, 3 əmisi, 4 əmisi oğlu müharibədən qayıtmayıb) müstəqillikdə özümüzün məruz qaldığımız, zorla cəlb edildiyimiz öz Vətən müharibəmiz başımızın üstünü kəsdirdi. Ata həsrətli şeirləri “qaçqınçılıqla, köçkünçülüklə səsləşməyə” başladı, öz “oğullarımız vətənləşdi”. D.Nəsib poeziyamızdan qırmızı xətt kimi keçən ana mövzusuna bir ata xətti də əlavə etdi. Hər bir normal insan uşaqlığından böyüklük həyatına müqəddəs iki obraz aparır: Ata və Ana. Onun arxetipik motivlərindən ikincisi ana obrazıdır. D.Nəsibin “Ana”sı həzin, kədərli, nisgillidi... “Ata paltosu”nda bu iki obraz birləşir:
Anam üç qardaşı çağırıb deyir: artıq böyümüsüz – hamı halıdır,
Paltoya, kim geysə gövdəylə deyil, ata qeyrətiylə sığışmalıdır.
40 illik ədəbi fəaliyyətinin böyük əksəriyyəti sovet dönəmində keçsə də, onun yüksək fəxri mükafatlarını alsa da, yaradıcılığı ilə sovetin yox, öz ideologiyasına xidmət etmişdi. Onun zərif ruhlu, incə duyğulu poeziyasının idealı insan idi. İnsan mənəviyyatı, onun problemləri, kainatda rolu, təbiətlə bağlılığı – bütün bunlar D.Nəsib poeziyasının özəyi idi. D.Nəsibdə çoxlu lirik ithaflar var. O.Sarıvəlli və onun həyat yoldaşı Sayalı xanıma, Hüseyn Arifə, S.Bəhlulzadənin xatirəsinə, və s. Özünün də dediyi kimi, poeziyasının aparıcı mövzusu isə ata-ana, nənə-baba, bacı-qardaş, doğmalar, övladlar, soy-kök idi. Yaradıcı insan gördüyünü, bildiyini, yaşadığını yazanda daha səmimi, daha real alınır. O, “Azərbaycan poeziyasında həm də, yurd, vətən sevgisinin uğurlu poetik ifadəçisidir“. (Könül) Onun üçün vətən ana, ana da vətən idi. Macarıstanda olanda yazırdı:
Qürbətdə olanlar vətəndən demiş,
Qürbətdə köksündə vətən döyünür,
Vətən gör nə qədər yaxında imiş,
Vətən uzaqlardan yaxın görünür.
Yurd-yuva onun üçün elə müqəddəs, həm də, geniş anlayış idi ki, təsadüfən yuvasını dağıtdığı quşun fikrindən, daha orada qala bilmədiyi üçün yaşadığı bağı satmalı olur... Davud Nəsib bu qənaətdə idi ki, yazıçı hissiyyatının süzgəcindən keçirdiyini yazmalıdır. Bir şey duyub, başqa bir şey yazmaq əlbəttə ki, əsl ədəbiyyat ola bilməzdi. Yazıçı qələmə aldığı mövzunu ideya, sənət səviyyəsinə qaldırmağı bacarırdı. Həssas insan, şair olduğundan ətrafında baş verənlərə emosional yanaşır, zərrədə böyüklük görür, sevdiyini ideallaşdırırdı. Bu mövzular ən müxtəlif ola bilirdi; avtobioqrafik, od-ocaq, insan həyatı və münasibətləri, təlim-tərbiyə, o tay, dünyanın təzadları, təbiətin gücü... Mənfur qonşularımızın torpaq təcavüzünü “şeytan oyunu” adlandırırdı: “Bizim maddi-mədəniyyət abidələrimiz, zəngin tariximiz üstündə qurublar ermənilər “dənizdən dənizə” uydurmalarını”. Dünyanın ədalətsizcəsinə, saymazyana “konflikt” adlandırdığı bu qeyri-bərabər, vəhşi müharibə onun yaradıcılığına da təsirini göstərmiş, romantik bir şair olan D.Nəsib bu umumi prosesə qoşularaq, daha çox vətənpərvərlik ruhunda məqalələr yazmağa başlamışdı.
Bir də o, “lap uşaqlıqdan yolları və qatarları sevirdi”. “Yollar” qurtaranda “Cığır”a düşürdü. Dünya ədəbiyyatının ayrılmaz parçası olan qatar onun poeziya pəncərəsindən motiv və məkan kimi təkrar-təkrar keçir. Kitabının bir fəsli də “Ümid qatarı” adlanır.
Bir uşağın intizardan köksü yaralı,
Gedib-gələn qatarları bir-bir sayırdı.
Qatar keçir gecəyarı, kənddən aralı –
“Sən tələsmə, o, gələcək”– pıçıldayırdı.
D.Nəsibdə yol simvoldu, qatar mistika, vaqon ümid yüklü, rels arası cərgə-cərgə, dilim-dilim... Həm də taledi. Uzaqdan sürətlə üstünə şığıyan iki qırmızı göz. Uzun bir yola çıxan şairin ömrü elə yolda da dayanır.
Tərcümələrinin içindən də vaqon keçir, qatar səsi eşidilir, stansiya görünür.
D.Nəsib bir məhəbbət şairidir. Trubadurlardan tutmuş günümüzə qədər hər şairin saya alıb baş köşəyə qoyduğu məhəbbət lirikası ondan da yan keçməmişdi. O, sevgiyə başqa kateqoriyadan yanaşırdı. Şəxsiyə çox keçmirdi. Sevgi şeirlərinə də şəxsi həyat kimi təmkinlə, mühafizəkarlıqla yanaşırdı. Onun sevgisinin qammaları başqa idi. D.Nəsibin məhəbbət lirikasına bir “dərin-düşündürücü ovqat” hakim idi: “Yer üzündə kədər varmı məhəbbət qədər?!” Şairə görə, şeir istənilən halda Allahdan gəlirdi, Allahın özünün istədiyi vaxt gəlirdi. Onun üçün yalnız “ürək, sevgi, insanlıq və gözəllik vardı”. (Mina Rəşid) Şeirlərində eşq təbiətə qarışır, “məhəbbət, sədaqət hacalanmayır”, heyranlıq önə çəkilirdi. Hər şeir poeziya sayılmır. Əsl poeziya məzmun və məna vəhdəti, dil gözəlliyindən əlavə, bir də çatdırmaq bacarığıdır. D.Nəsibdə duyum da, deyim də, eyni dərəcədə güclü idi.
O, həm də, təbiət şairi idi. D.Nəsibin təbiət təsvirləri spesifikdir, sanki canlıdır; üfüqləri xəyala dalır, səhərləri göz qırpır, dağları göz-gözdür... Qış dişini ağardır, yellənən yarpaq elə bil oğluna əl edir... Onun poeziyasında bütün “ümidsiz” romantiklərin sevimli mövsümünə də yer var. “Son payız”, “Payızın rəngi”, “Payız addımı”... kimi şeirlərinə sonbaharın duyğuları, rəngləri, izləri hopub. Həm sondur, həm bahar. Şair “qışda yazı, yazda yayı arzulasa da, tək payızda başqa fəsil xatırlamırdı”. Onun payızı da elə kədəri kimidi. Hüzün vermir, “sevinc verir, duyğu verir təbiətin payız qəmi”, gələcəyə ümid verir.
Fəsillər dörd ömür, yoxsa dörd tanış?
Gödəkdir elə bil payızın ömrü –
Bu başdan yay kəsir, o başdan da qış.
Beləcə, çarx fırlanır, hər payız özü ilə yeni köç yolu gətirir. Bu dağ köç yolu isə dolana-dolana şair qəlbindən keçir...
Payız peyzajı, onun epitetləri, metoforik obraz onun şeirlərində qol-qanad açır...
Güneylər soyuyub quzeyə döndü.
Düzüldü qatara durna şərqisi.
Dəli dağ çayları quzuya döndü.
Açıldı dağlarda payız sərgisi.
Bir dəfə yazmışdım. Hər kəsin ömründən bir tut ağacı keçir. D.Nəsibin “Tut ağacı”nı isə 90-larda qaz-işıq olmayanda kəsib yandırmışdılar.
D.Nəsibdə bir müraciət, xitab var. Bu çağırış konkret adama da aid ola bilər, abstrakt bir məfhuma da, təbiətə də, İlahiyə də. Ümumi bir yalvarış da, hayqırtı da ola bilər. “Qayıdın, atalar”, “Mənə sübut eylə, məni inandır”, “Hanı o köç yolu? Olmayıb demə!” kimi istək, tələb də. Bu, şeirin mənasını açmaqla, həm də, emosional ovqat verir.
D.Nəsib düşüncə şairi idi. Bu düşüncə bəzən dərin fəlsəfi də ola bilirdi. Dünyanın öz-özü ilə əbədi davasından, qovğasından nigaran idi. Şair bu düşüncələrini ümumiləşdirilmiş obrazlar, ritm, bədii təsir vasitələri ilə ifadə edirdi.
O, əqidə, amal şairi idi. Müharibə başlayandan daim cəbhə bölgələrinə can atır, yardım aparırdı, əsgərlərlə görüşür, onlara şeirləri ilə ruh verirdi. Sanki bununla qəlbi bir az aram olur, ürəyini soyudurdı. Müharibənin qızğın vaxtında ona ayrılan 3 otaqlı mənzildən qaçqınların xeyrinə imtina etmişdi. Oğlu əsgər gedəndə sevinmişdi. Onun haqqında deyilmiş “nə yazıbsa, elə bil and içirmiş kimi yazıb” sözləri əməlin sözü doğrultmasının bir nümunəsidir. Necə ki, “tövbə etməyən vaizlik edə bilməz”.
S.Vurğun ədəbi məktəbinin davamçısı kimi şeirlərinin dili sadə, xalq dilinə yaxın idi. Onun “poetik ifasında” hər element, hər söz məna ifadə edir, müəllif fikrini dəqiq çatdırmağa yönəlirdi. Əks təqdirdə, belə yaddaqalan uşaq şeirləri yaza bilməzdi. Lakin şairin leksikasında dialekt sözlərə, “müasir dövrlərdə işlənməyən, arxaikləşən sözlərə də vaxtaşırı rast gəlmək olur”. Bu da, dili qorumağın, qoruyub zənginləşdirməyin, nəsildən nəslə ötürməyin əsas yoludur.
D.Nəsib yaddaşlarda və könüllərdə sevilən mahnıların müəllifi kimi də qalıb. Onun sözlərinə yazılmış mahnıları Xalq artistləri Flora Kərimova, Baba Mahmud oğlu, Əminə Yusif qızı (şeirlərin ifası), Nürəddin Mehdixanlı, Davud Əhmədov, Mübariz Tağıyev, İslam Rzayev və b. ifa etmişlər. Bəstəkar mahnılarından əlavə, onun şeirləri bu gün də aşıqların, muğam ustalarının dilindədir.
D.Nəsib poemalar müəllifi kimi də məşhurdur. Poema “ən qədim və ən müasir” (Rafiq Yusifoğlu) janr olmaqla, həm də çətin yazılır. Epik, lirik, ya da, ikisi birində ola bilir. Şairin poemalarında da, şeirlərində olduğu kimi bir kameralıq, yığcamlıq müşahidə olunur. “Müharibə mənim taleyimdir” deyən D.Nəsib poemalarında da mövzusuna xilaf çıxmır. Qara xəbərdən, “Əsgər oğlu”ndan, əsgər yadigarından, “Oğlumun nağıllar”ından yazır. Atalar ölməsin, deyir. Müharibə gülləsi uşaqların oyuncaqlarını yerə salmasın... Nağıl-nağıl, ağıl-ağıl böyüsünlər... Onun poemaları epik lövhələrlə zəngindir. D.Nəsibin ən təsirli poemalarından biri... bəlkə də, birincisi “Rekviyem”dir. Rekviyemə xas lirik başlanğıc, matəm messası süjetin üst qatıdır, getdikcə nastolji bir nağıla keçir. Poema ölümdən çox yaddaş üzərində qurulub, D.Nəsibə xas tərcümeyi-hal, şəcərə xarakterlidir. Ailəyə, bacı-qardaşa bağlı olan şair böyük bacısının itkisini faciə kimi yaşayır, oxucunu da buna inandırır. Müəllif zaman paralelləri aparır, xəyalən keçmişə gedib qayıdır. Bütün bunları obrazlı şəkildə, səmimiyyətlə edir: “O günlər necə gözəl, o günlər bir nağıldı; O günlər əl eləyib qucağına çağırdı”.
“Hacıkərim Sanılının “Aran köçü” poemasını xatırladan “Göyqurşağı” etnoqrafik poeması milli yaddaşımızı özündə daşıyan xalça sənətinə həsr olunub”. (Yadigar Əsgərova) 1975-76-cı illərdə şair “Yatmış şəhərin əfsanəsi”ni yazır. Bu poema D.Nəsib üçün tarixə bir keçhakeç, tramplin olur. Artıq itib batmaqda olan tarixi abidələrimiz, onlarda gizlədilən tariximiz ona dinclik vermirdi. Gələcək fəlakətlərimizi də hiss etmiş kimidir, “poeziya yalnız zahiri əlamətlərin, hadisələrin təsviri deyil”, ola biləcəklərdən də xəbər verir.
1991-ci ildə D.Nəsib “Karvan gedir”i yazır. Bu, şairin ən böyük poeması olub, M.P.Vaqifin müasiri Dərviş Mahmud haqqındadır. Poemanın qəhrəmanı – şairin özünün də başlanğıcda ipucu verdiyi kimi sıradan olmayan bir ömür yaşamış, dövrünün tanınmış fikir adamlarından, şairlərindən olmuşdur. Poema maraqlı üslubda yazılmış, Dərviş Mahmudun əlimizdə olan az saylı şeirləri ilə süslənmişdir. Sonra işğalın ağır illəri başlayır, şair sarsıntısını, el-oba dərdini içində çəkir, içində yaşayır, oxucularından uzaq düşür. Amma qələm-kağızdan da aralanmır, sadəcə, poeziyanı pauzaya qoyur, “tarixə uzun səyahətə çıxır”. Nədən ki, əsl “şair həmişə xalqın görən gözü, vuran nəbzi, döyünən ürəyi” (Qəzənfər Paşayev) olmuşdur. Zəmanəsinin şairi olsa da, qədim tariximizlə hələ 80-ci illərdən dərindən maraqlanırdı. Mingəçevir “dənizi” onu hey özünə çəkir, elə hey sahilinə qayıdırdı. Bu həyəcan illər sonra “Cavanşir”in Son Sözündə sözünü deyəcək: “Sularda qərq elədik daş dilli naxışları, izləri Mingəçevirdə”. Alban tarixinin adı belə çəkilməyən dövrdə İrəvandakı alban məbədlərini, qədim qəbiristanlıqları gəzən, öyrənən D.Nəsib şüuraltı addım-addım “Cavanşir”ə doğru gedirdi. Məqamı gəlincə, yaradıcılığında zaman adlaması edir. 9 il “yay ilə yaylayıb, qışla qışlayan”dan sonra oxucularının görüşünə əli, qucağı dolu gəlir. “Cavanşir” romanı ilə. Bu müddət ərzində bütün alban tarixi mənbələrini araşdırmış, Vll əsrdə yaşayıb 40 il hakimiyyətdə olan sərkərdə Cavanşir haqqında layiqli tarixi roman ortaya qoymuşdu. Roman böyük alban hökmdarı Cavanşirin qəhrəmanlıqla zəngin, keşməkeşli, fatal sonluqla bitən həyat və döyüş yolundan bəhs edir. Mövzu onu elə zəbt etmişdi, “tarixi qəhrəmanlarımızı gündəmə gətirmək” arzusu elə güclü idi ki, uzaq tarixi keçmişimizdən qopa bilmirdi. Cavanşir kimi şəxsiyyət başqa xalqların tarixində çox azdır, – deyirdi. “Cavanşir”in ardınca, “Cavanşirsiz məmləkət” romanını yazıb çap etdirir. Akademik Nizami Cəfərov haqlı olaraq, bu tarixi romanları ona dövrün, zamanın yazdırdığını deyirdi. Vaxtında və uzaqgörənliklə yazılmış bu romanlar düşmənlərimizin alban məbədlərinin erməniləşdirilməsinə, alban katolikosluğunun erməni katalikosluğuna tabe etdirilməsi cəhdinə böyük zərbə idi. Əlbəttə ki, bunun da arxasınca torpaq iddiaları gəlirdi. O, “xalq qəhrəmanı Cavanşir haqqında elə maraqla danışırdı, sanki onunla bir zamanda yaşamış, qəhrəmanlıqlarının şahidi olmuşdu. İçində bir Cavanşir obrazı yaratmışdı”. (R.Göyüşov) Romanın məsləhətçisi akademik B.Budaqov “Davud Nəsib Cavanşirin vurğunu idi”, – deyirdi. Təbii ki, bu belə də olmalı idi. Yoxsa ki, nə belə möhtəşəm əsər yarada bilərdi, nə də belə mükəmməl obraz. Yazıçı tarixi faktlarla, dəlil-sübutlarla Xosrov Pərvizin hakimiyyətində bir neçə erməni ailəsinin Qafqaza məqsədli şəkildə, xəbərçilik üçün köçürüldüyündən bəhs edir. Və nəticədə, sərkərdə Cavanşirin aradan götürülməsində erməni variantından istifadə olunur. Erməni fitvası ilə Qafqaz Albaniyasının mərkəzi Bərdədə misli görünməyən soyqırım törədilmişmişdi və bu qırğın romanda öz bədii əksini tapmışdı. “D.Nəsib elə bu romanları yazmaqla özünü Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə yazmış oldu”. Yazıçı bu mövzuya həm də, özünə ideal hesab etdiyi M. Hüseynin “Odlu qılınc”, ”Cavanşir” əsərlərindən bəhrələnərək müraciət etmişdi. Ömrünün sonlarında qələmə aldığı bu romanlar sübut etdi ki, “onun nasir kimliyi şair kimliyindən heç də geri qalmayıb”. Başqa sözlə, şair kimi tanınması onun nasirliyini ədəbiyyatın əyalətinə ata bilmədi. Hələ zamanında qiymətini alan, zamanımızda daha da aktual olan bu iki roman ayrıca tədqiqatın mövzusudur. Romanın Son sözündə əlimizdən çıxanları yana-yana sadalayanda, unutqanlığımızı, başısovuqluğumuzu xatırladanda bir yazıçı öyüdü də edir : “Torpağının, xalqının danışıq dilini sandıq-sandıq daşıdılar vaxtilə... Eramızın əvvəllərindən indiyə kimi yadellilər poza-poza, başqa yerlərə yoza-yoza dəyişdiriblər xalqımızın qanıyla cümlə-cümlə yazılan tarixini. İtirdiklərimizi indən belə dişimizlə-dırnağımızla, sürünə-sürünə düzəldib yerinə qoymalıyıq”, – deyir. Romanı yazarkən Kəlbəcərdəki alban məbədlərinə əlinin çatmadığından yanıb yaxılırdı. Fəlakətlərimizin səbəbini götür-qoy edəndə də obyektivliyini itirmir, ağacın bir ucunu da öz çiynimizə endirir, tarix boyu qənim kəsildik özümüzə – deyir... Əgər D.Nəsib yaradıcılığını obrazlı olaraq bir məmləkət xəyal etsək, onun mərkəzi heç şübhəsiz “Cavanşirsiz məmləkət”dir. Ömür vəfa etsəydi, “Cavanşir” trilogiya olacaqdı, ingilis dilində çap olunacaqdı. Amma nə yazıq ki, olacaq var, olmayacaq var. Yaradıcılığının yekunu olan bu romanlar həm hesabat, həm də, sanki bir sənətkar vəsiyyətidir, “yalnız bu yurdu, bu xalqı canından artıq istəyənlərə aiddir”. Nekrasov deyirdi ki, şair olmaya bilərsən, amma vətəndaş olmağa borclusan. O da ola ki, həm şair, həm vətəndaş olasan, “vətəndə vətən, millət yanında millət” (N.Həsənzadə) olasan.
Roman zamanında öz qiymətini almış, mütəxəssislər, oxucular tərəfindən yüksək dəyərləndirilmişdi.
Nəriman Həsənzadə: Cavanşiri oyatdı,
özü əbədi yatdı.
“Cavanşir”ləri ona zaman yazdırsa da, bu əsərlər İsa Hüseynovun təbiri ilə desək, “faktlarla, ixtiralarla“ zəngin olsa da, D.Nəsib ilk növbədə şair idi, anadan şair doğulmuşdu. (Elə gedişi də şairanə oldu. An məsələsi). “Şeirsiz həyatda quru nəfəsəm” deyən şairin “içi şeirlə qaynayırdı”. Lakin dövrün tələbi, vətəndaşlıq vəzifəsi ilə şeirdən uzaq düşmüş, “ikiləşmişdi”.
Vidadi Babanlı: “D.Nəsib Qavqaz Albaniya tarixini 60-cı illərdın sonra araşdırmağa başlamışdır. Vətən pərvərlik ruhu yüksək olduğuna görə Cavanşir əsəri uğurla ərsiyə gəldi”.
Professor Qiyasəddin Qeybullayev: D.Nəsib Cavanşir romanında bu böyük tarixi şəxsiyyətin bədii obrazını canlandıra bilmişdir. Müasir dövrdə ermənilərin azərbaycanlara qarışı haqsiz torpaq tələbinin kökləri də həmin tarixi hadisənin gedişi ilə bağlıdır. Müəllif Qafqaz Albaniyasının şairi Qoca Davbək və episkop Bakurun tariximiz üçün əvəzsiz xidmətlərini qeyd etmişdir.
Rus yazarı Anatoliy İvanovun 1984-cü ildə D.Nəsibin Qafqaz Albaniyasının araşdırdığı materilarına görə söylədikləri:
Дорогой Давуд,
как хорошо ты выразил своё ведение
придёт тот день и созреет плод из всех корней:
ни что никогда не забывается.
В историю ты сделаешь свой вклад
начем будет расти
великодушный патриотический Азербайджанский народ.
D.Nəsib tərcüməçi kimi də fəaliyyət göstərmişdir. Moskva mühiti nəşr, tərcümə sahəsində də münbit olmuş, şair rus, SSRİ xalqları ədəbiyyatından tərcümələr etmişdir. Ən yaxşı tərcümələrini isə macar poeziyasının ən gözəl nümunələrindən etmişdi. Özünə və şeirə son dərəcə məsuliyyət və həssaslıqla yanaşan D.Nəsib “yalnız orijinal bədii sözün qarşısında təslim olurdu”. (İ.Umudlu)
Keçən əsrin 70-80-ci illərində Macarıstanda yaradıcılıq ezamiyyətində olan D.Nəsibi XX əsrin görkəmli liriklərindən biri M.Rodnoti yaxından maraqlandırmışdı. Azadlıq mücahidləri F.Q.Lorka, Musa Cəlil, P.Lumumba, Çe Gevara ilə bir sırada dayanan Rodnotinin yaradıcılığı, yaradıcılığından heç də az təsirli olmayan həyatı, yaşadıqları diqqətini çəkmiş, onunla bağlı araşdırmalar aparmış, tanıyanları ilə görüşmüşdür. Bu ezamiyyət məhsuldar olmuş, D.Nəsib Rodnotinin şeirlər və ekloqalardan ibarət “Yaralı ağrılar” kitabını dilimizə tərcümə edib nəşr etdirmişdi. Ata həsrəti D.Nəsibin tərcümələrində də özünü biruzə verir və eyni həyəcanla oxunurdu. Tərcümə obyekti də təsadüfi deyildi. Rodnoti də, şairin atası kimi qısa ömür yaşayıb, elə atasının yaşında, onun kimi ll Dünya müharibəsində həlak olmuşdu.
“İnsan nə qədər sevirsə, o qədər yaşayır və insan nə qədər sevilirsə, həm də o qədərdi ömrü”. D.Nəsibin nümunəsində bu fikir birbaşa və məcazi məna daşıyır. “Davud” sevimli deməkdir. Doğrudan da, bir insan nə qədər sevilərmiş? Yaradıcılığı ilə, həmkarları arasında, dostları içərisində, Onun yaradıcılığına yüksək qiymət verən, poeziyalarının oxşar cəhətlərindən söz açan Xalq şairi Vaqif Səmədoğlu D.Nəsibin mənəvi saflığını, paklığını da dönə-dönə vurğulayır, fiziki yoxluğunun yerində acı bir qəribçiliyin qaldığını da təəssüflə qeyd edirdi. O elə insanlardan idi ki, varlığı ilə cəmiyyətin əyər-əskiyini düzəldirdi, onu parlaq, canlı edirdi, boşluğu doldururdu. Doğrudan da, D.Nəsib xoşbəxt sənətkarlardandır.
2013-cü ildə hər biri 600 səhifədən artıq olan ikicildlik “Ata laylası” adlı şeir və poemalarından ibarət kitabı çap olunmuşdur. Bu, onun xatirəsinə bir ehtiram, həm də, möhtəşəm abidədir.
2019-cu ildə İstanbulda “Cavanşir” romanının təqdimatı keçirilmişdir. Şairin 80 illik yubileyi AYB-ın təşkilatçılığı ilə Beynəlxalq Muğam Mərkəzində anılmışdır.
Deyirlər, yaxşılar, gözəllər, qəhrəmanlar, istedadlar (bir sözlə, çoxluqdan seçilənlər – D.A.) dünyadan tez köçürlər. “Bəlkə əbədi və əzəli torpaq bununla özünü daha yaraşıqlı, daha qüdrətli“ (akademik T.Bünyadov D.Nəsib haqqında) etmək, göstərmək istəyir? Amansız əcəl onu istedadının, yaradıcılığının kamilləşən dövründə həyatdan, qələmdən, sevdiklərindən ayırdı. “Əsl Davud Nəsibi bundan sonra tanıyacaqsınız” deyirmiş. Lakin... sən saydığını say. Həmin gün çox pis hava varmış. Yağış, külək, dənizdə tufan... Belə havada böyüklər “yəqin dənizdə adam batıb” deyərdilər. Amma həmin gün faciə dənizdə yox, quruda baş vermişdi. “Amma onun içindəki “qəza” daha əvvəl baş vermişdi”. (B.Qaraca) “Keşməkeşli həyatımızın burulğanlı durumları ona rahatlıq vermirdi”. (Q.Paşayev)
Belə bir şair vardı... Anasının adı İnsan, özü ata nakamı, milli kimliyin daşıyıcısı, elsevər, “xalq arasında sevilən, yaradıcı ziyalılar arasında seçilən”, tək özü üçün yox, həm də başqaları üçün yaşayan, hamıya çatan, hamı üçün əlçatan... Torpağın şəninə sağlıq deyən, onu “ayağının altında yox, ürəyində hiss edən” D.Nəsibi elə torpaq da hərisliklə apardı. D.Nəsibi aparan avtomobil qəzasını törədənin qaçqın olduğunu öyrənən ailəsi onu bağışlamağa qərar verdi.
Bu gün Azərbaycan poeziyasının “nəsib simalarından” olan Davud Nəsibin söz ömrü “şeirlərinin sətirləri arasında yaşayır”. (M.Arazın“sənətdə son mənzil olmur” təbiri burada necə yerinə düşür).
Həm də, insanlığının, şəxsiyyətinin, vətəndaşlığının məcmusunda.
Yaddaşlarda da elə qalır.
Özü kimi.
Davud Nəsib olaraq...
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(26.08.2025)
