Rəqsanə Babayeva, rejissor, yazıçı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün 

Azərbaycan ədəbiyyatında torpaq anlayışı uzun illər Vətən, doğma yurd, milli kimlik mənaları ilə yüklənib. Lakin bu torpağın özünün canı, nəfəsi, dili və haqqı olduğu çox zaman ya unudulub, ya da simvolik mətnlərə sıxışdırılıb. Bu gün isə vəziyyət dəyişir: Təbiət sadəcə metafora deyil – yardım çağıran canlı orqanizmdir.

İqlim böhranı, su qıtlığı, meşələrin məhvi, çayların quruması, şəhərlərin havasızlığı... – bu problemlər artıq təkcə elm adamlarını deyil, ədəbiyyatçıları da cavabdeh edir. Bu mənzərədə ekoloji düşüncənin ədəbiyyata daxil edilməsi, oxucuda təbiətə münasibətin yenidən qurulması məsələsi yeni nəsil yazarların üzərinə düşən mühüm vəzifəyə çevrilib.

Ədəbiyyatın ekoloji rolu varmı?

Ədəbiyyat sadəcə hissləri ifadə etmir, dəyərləri formalaşdırır. Əgər gənc bir oxucu poeziyada ağacın ağrısını, suyun yorğunluğunu, torpağın gücsüzlüyünü hiss edirsə – onda onun ekoloji davranışı da dəyişəcək. Bu səbəbdən ədəbiyyatın təbiətə yanaşması sadəcə dekorativ yox, fəlsəfi və sosial məsuliyyətli olmalıdır.

Azərbaycan poeziyasında təbiət çox zaman fon elementi kimi çıxış edib – bülbül, çinar, dağlar, çaylar. Amma bu simvolların öz real ekoloji dəyəri çox zaman yazılmayıb. Halbuki dünya ədəbiyyatında artıq “ekofeminizm”, “eko-roman”, “post-ekoloji şeir” kimi anlayışlar formalaşıb.

Yeni dövr, yeni məsuliyyət

Bu gün yazıçı təkcə insanı yox, təbiəti də düşünməlidir. Çünki insanla təbiətin münasibəti artıq pozulub. Bunu görmək üçün ədəbiyyat real həyatı müşahidə etməlidir:

Ağaclar niyə qırılır?

Meşələr hansı məqsədlə yandırılır?

Balıqların sayı niyə azalır?

Çayların qoxusu niyə dəyişib?

Əgər bu suallar ədəbiyyatın maraq dairəsinə daxil olmursa, onda ədəbiyyat cəmiyyətlə təbiət arasında körpü rolunu itirəcək.

Ekoloji şeir və proza varmı?

Bugün ədəbiyyatda təbiətə həssas yanaşma nümunələri tək-tük də olsa, mövcuddur. Xüsusilə gənc yazarlar bəzən öz şeirlərində “torpağın yuxusu”, “yağışın ahı”, “kəsilmiş ağacın son nəfəsi” kimi təsvirlərlə çıxış edirlər. Lakin bu cəhdlər sistemli ədəbi hərəkat formasını almayıb.

Əgər biz ədəbiyyatda bir “eko-oyanış” dalğası yaratmaq istəyiriksə, bu təkcə fərdi təşəbbüslərlə yox, dərgilərin, nəşriyyatların, ədəbi təşkilatların ekoloji mövzulara açıq yanaşması ilə mümkün olacaq.

Ədəbiyyat, sənət və dövlət: birlikdə mümkün olan xilas

Təbiətə yönələn ədəbiyyat dövlət siyasətindən ayrı deyil. Çünki milli təhlükəsizlik artıq təkcə sərhədlərlə yox, iqlimlə, su ilə, torpaqla da ölçülür. Əgər bir ölkənin ağacları yoxdursa, suyu çirklidirsə, havanı nəfəs almaq mümkün deyilsə – vətəndaşın rifahı da, dövlətin gücü də azalır.

Bu baxımdan, ədəbiyyatın ekoloji dövlətçilik düşüncəsini formalaşdırmaqda rolu əvəzsizdir. Yəni yazıçı, şair, publisist, ssenarist – hamısı təbiətə laqeyd deyilsə, xalq da laqeyd olmayacaq.

Uşaq ədəbiyyatında ekoloji şüur

Ən mühüm məsələ budur ki, uşaqlar hələ kiçik yaşdan təbiəti hiss etməyi öyrənsinlər. Bunun üçün isə ekoloji nağıllar, şeirlər, oyunlar yaradılmalıdır. Məsələn:

“Ağlayan su” adlı bir uşaq kitabı

“Kəsilməyən ağaclar ölkəsi” adlı nağıl seriyası

“Qorxmuş külək” mövzusunda teatr tamaşası

Bu vasitələr uşaq düşüncəsində təbiəti qorumaq istəyini stimullaşdıracaq.

Təbiət danışa bilsəydi...

Əgər təbiət danışa bilsəydi, bizə nələri deyərdi?

Yoxsa elə bizə danışır da – quraqlıqla, istilərlə, sellə, ağacların susması ilə... Sadəcə biz onu dinləmək istəmirik.

İndi bu səssiz nitqi ədəbiyyat eşitməlidir. Çünki yazılan hər bir şeir, hekayə, tamaşa, roman – ya qurtuluş, ya da susqun ölüm seçiminə çevrilə bilər.

Əgər bu gün təbiəti qoruyan ədəbiyyat yaranarsa – sabah təbiət bizi qoruyacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.08.2025)