Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Filologiya elmləri doktoru Sərxan Xavərinin “Məhəmməd Füzuli: situativ vizuallıdan təsəvvüfi abstraksiyayadək” adlı məqaləsini təqdim edir.
Bu gün dünyada sosial-iqtisadi və mədəni-mənəvi tərəqqinin müxtəlif sahələrində – elm, təhsil, iqtisadiyyat və siyasətdə, xüsusən dəqiq elmlər üzrə yeni biliklərin əldə edilməsi və sınaqdan keçirilməsi prosesində sosial-humanitar biliklərə və onun praktiki alətlərinə – humanitar texnologiyalara tələbat görünməmiş dərəcədə artmışdır. Bunun başlıca səbəbi cəmiyyətin ideoloji paradiqmalarının, qlobal siyasi trendlərinin nəzərəçarpacaq dərəcədə qeyri-humanistləşməsi, onun bəşəriyyətin fundamental mənəvi-ideoloji tələbat və maraqlarından kəskin şəkildə uzaqlaşmasıdır.
Təhlillər göstərir ki, indiki sivilizasiyanın hələlik lokal çərçivələrdə olan hərbi münaqişələrin, müharibələrin dəhşətli nəticələrini proqnozlaşdırmaq həssaslığı əhəmiyyətli dərəcədə azalmış, onu mənəvi prinsiplər əsasında idarə etmək səriştəsi və marağı isə arxa plana keçmişdir. Vəziyyətin əsaslı olaraq dəyişdirilməsi zərurəti sosial humanitar elm sahələrinin müasir şəraitdə əhəmiyyətini və funksionallığını xüsusi olaraq artırır. Ona görə də bütövlükdə cəmiyyətdə humanitar təfəkkür və humanitar mədəniyyətin bərqərar edilməsi zəruridir.
Son dövrlər bəşəriyyətin üzləşdiyi bir sıra qlobal problemlərin həlli istiqamətində fəlsəfi-idraki, mənəvi-əxlaqi, sakral-dini, hətta siyasi axtarışlar humanitar dəyərlərə kütləvi bir dönüşlə də müşahidə olunur. Bəşəriyyətin tarixən yaratmış olduğu bir sıra sosial institutların, müxtəlif mədəniyyətlərin, dinlərin, mənəvi təlimlərin, hətta ayrı-ayrı mistik sektaların belə humanitar resursları indi əvvəlki dövrlərdə olduğundan daha çox səfərbərliyə cəlb edilir, onların mədəni energetik potensialından müasir yaşam meyarlarının tənzimlənməsi üçün müxtəlif üsullarla istifadəyə daha intensiv və məqsədyönlü cəhdlər edilir.
Yalnız milli bədii düşüncə çərçivəsində deyil, ümumtürk və ümummüsəlman, hətta ümumbəşəri mədəniyyət kontekstində “Füzuli universumu” üasir şəraitdə mənəvi energetik potensialı ilə funksional imkanlara malik nadir humanitar-mədəni dəyərlərdəndir və yuxarıda qeyd etdiyimiz kontekstdə xüsusi sosial funksional əhəmiyyətə malikdir.
Bu mənada, Füzuliyə hər dönüş yalnız milli hüdudlar çərçivəsində deyil, beynəlxalq miqyasda da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Bir məsələ vardır ki, Füzuli universimunun müasir milli ictimai şüurda aktiv iştirakı ilk növbədə ona XXI əsrin ən modern nəzəri-metodoloji elmi yanaşma prizmasından baxa bilmək peşəkarlığından bilavasitə asılıdır. Müasir şəraitdə klassik bədii irsə narahatedici bir tendensiya müşahidə olunmaqdadır. Klassik bədii irsə münasibətdə tərənnüm, vurğunluq bəzən metodoloji yanaşmanın baş prinsipi kimi çıxış edir. Mişel Fukonun “elmi mutasiya” adlandırdığı tendensiya – qeyri-elmi yanaşmaların özünü elm kimi təqdim etməsi faktı, təəssüf ki, bizdə klassik bədii irsə münasibətdə özünü tez-tez göstərir. Elmi yanaşma tədqiqatın sahəsindən, obyektindən, predmetindən, metodologiyasından, elmi problematikasından asılı olmayaraq universaldır, hətta təbiət və texnika sahəsindəki elmlərlə ictimai və humanitar elmləri əhatə edəcək dərəcədə universaldır. Klassik bədii irsə, o cümlədən Füzuliyə də bu universal baxış bucağından yanaşmaq lazımdır.
"İkicə misra daxilində cəmi on-on beş sözün semantik kombinasiyasından yaranan Füzuli beytinin tükənməz mənəvi energetikasının sirri nədədir?" – sualına professional elmi cavab vermək üçün müasir elmi humanitar düşüncəmizdə geniş yayılmış Füzulinin böyüklüyünə, orijinallığına, qeyri-adiliyinə, təkrarsızlığına, bənzərsizliyinə emosional vurğunluğun orbitindən qurtulub onun yaradıcılığına məhz mətn kimi yanaşmaq və bu mətni ixtisaslı elmi təhlilin predmetinə çevirmək lazımdır. Nəhəng bir palıd mürəkkəb genetik informasiya səviyyəsində kiçik bir toxumun içinə yerləşə bildiyi kimi, Füzulinin nəhəng mənəvi-energetik potensialı da bədii mətnin içərisində gizlənmişdir. Füzulidə zahiri səviyyədə emosionallıq genetik informasiya səviyyəsində riyazi dəqiqliklə intellektuallığa əsaslanır. Füzulini dərk etmək üçün onu mətn kimi məhz genetik səviyyədə oxuya bilmək lazımdır. Vaxtilə böyük rus alimi Mixaill Mixayloviç Baxtin yazırdı ki, mətn istənilən humanitar elm sahəsinin ilkin veriləni və çıxış nöqtəsidir.
Hesab edirik ki, təqdim etdiyi mətnin iç strukturunun semantik polifonizmi ilə əlahiddə dərəcədə mürəkkəblik kəsb edən Füzuli yaradıcılığının da mövcud nəzəri təcrübədən istifadə etməklə tekst və kontekst münasibətlərinin təhlili prizmasından araşdırılması elmi baxımdan daha effektivdir.
Biz bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətdə olan iki yanaşma səviyyəsi təklif edirik:
Məhəmməd Füzuli poeziyasının sinxron səviyyədə semantik-tekstoloji analizi:
Məhəmməd Füzuli poeziyasının diaxron səviyyədə kontekstoloji analizi.
Bunlardan birincisi, mətnin genetik informasiya səviyyəsində oxusunu, ikincisi isə mətnin tarixi inkişaf prosesi kontekstində tarixi-kulturoloji mühitlə, fəlsəfi mənada zamanla qarşılıqlı təsir və şərtlənməsini ifadə edir. Başqa sözlə, birinci səviyyədə Füzuli mətninin iç strukturu, ikinci səviyyədə bu strukturun müstəqil bir element kimi daxil olduğu kulturoloji sistemlə münasibətləri, dış strukturu analiz edilir.
Məhəmməd Füzuli poeziyasının sinxron səviyyədə semantik-tekstoloji analizi
Biz bu yanaşma ilə Amerika kəşf etdiyimizi iddia etmirik. Biz belə təhlil üsuluna Əli Hihad Tərlanın "Füzuli divanının şərhi" kitabında rast gəlirik. Eyni za¬manda İ.V.Zotovanın "Mir Tağı Mirin qəzəllərində tekst və teksaltı" və Fliştinskinin "Poeziya ərəb-müsəlman mis¬tik¬lərində özünüifadə vasitəsi kimi" məqalələrində də iki¬pil¬ləli məzmun haqqında məlumatlar mövcuddur. Hər iki mə¬qalə "Müsəlman mədəniyyəti kontekstində təsəv¬vüf"¬ kitabına daxil edilmişdir.
Təsəvvüfşünaslıqda normativləşən qənaətə görə, poe¬tik büllurluq, xalis estetiklik kəsb edən mətndə po¬e¬tik və metafizik olmaq etibarilə ikipilləli məzmun möv¬cud¬¬dur. Poeziya sufi ideyanın ifadəsi statusunda ikipilləli məz-mun kəsb edir:
*Zahiri poetik struktur;
*daxili metafizik struktur.
Məhz buna görə də bu şeirlərdə obrazlar eyni vaxtda san¬¬ki iki müxtəlif məzmun strukturunda mövcud ola bilirlər:
*Ümumanlaşıqlı səviyyəyə məxsus poetik məz¬mun strukturu;
*Mistik yaşantını əks etdirən fəlsəfi məzmun struk¬turu.
Bu strukturlar arasında əlaqələndirici həlqə rolunda isə sim¬¬vol çıxış edir. Sufi şeirində simvolun qüdrəti mistik ya¬şantıdan alınan təəssürat barədə maksimum təsəv¬vür oyatmaq səciyyəsində ifadə olunur.
Təsəvvüf şeirinin Xətaiyə qədərki mərhələsində poe¬¬tik-sufi mətnin bu strukturları arasında sərhədlər aydın se¬¬zilməkdə idi. Lakin tədricən vahid məcrada bütövləşən və büllurlaşan poetik təfəkkürdə bu planlar arasında sər-həd¬¬lər silinir, poeziya yekcins xarakter kəsb edir. Belə yek¬¬cinslik bədii mətndə simvolun işarə etdiyinin (ilahi eşq, vəhdət, fəna, kəsrət və s.) simvol predmetinin özü ilə (şə¬rab, sərv, dodaq, yanaq və s.) əvəzlənməsində əksini ta-pır.
Sufi şeirinin bu mərhələsini ərəb poeziyasında İbn əl-Fə¬rid (XIII əsr) fars poeziyasında Hafiz (XIV əsr), türk poeziyasında isə Füzuli (XVI əsr) təmsil edir.
Füzulidə əvvəlki iki şairdən fərqli olaraq ikiplanlılıq hə¬rəsi ayrılıqda həndəsi mükəmməllik, bir-biri ilə mü¬na¬si¬bət¬də isə elə vəhdət təşkil edir ki, poetik planın harada qur¬tarıb sufi-fəlsəfi planın haradan başlandığını sezmək ol¬mur. Başqa sözlə, poetik planın mükəmməlliyi daxili təsəv¬vüfi məzmunla şərtlənsə də, daxili qatın özünə nüfuz et¬məyə imkan vermir. Füzuli fars dilindəki "Divan"ının dibaçə¬sində yazır: "Bir neçə gecə özümü təfəkkür atəşi içində əritdim və fars qəzəlləri divanını tərtib etdim ki, həm kamil müdəqqiqlər onun üstüörtülü gözəl məz¬mun¬la¬rın¬dan həzz alsınlar, həm də sadədil zəriflər onun zövq ziya¬fətindən paylarını götürsünlər".
Deməli, şair özü oxucu auditoriyasını iki zümrəyə ayırır: sadədil zəriflər və kamil müdəqqiqlər (tədqiqatçı¬lar). Eyni zamanda vahid mətndə hər iki zümrənin estetik zöv¬qünü təmin etmək kimi şairdən böyük poetik istedad və ağır zəhmət tələb edən vəzifəni də qarşısına məqsəd qoy¬duğunu bildirir.
Məlum olduğu kimi, artıq Füzuliyə qədər Şərq poeziyası istər poetik, istərsə də tematik baxımdan sırf kanonik sənət hadisəsi kimi formalaşmışdır. Bu semantik kanonikliyin nəticəsidir ki, uzun əsrlər boyu Şərqdə üç dildə qələmə alınan aşiqanə qəzəlin vur-tut ikicə semantik mərkəzi mövcud olmuşdur:
1. Aşiqin hicran əzablarının təsviri;
2. Məşuqun gözəlliyinin tərənnümü.
Və bu semantik mərkəzlər poetik baxımdan bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olaraq bir-birinin tamamlayıcısı kimi çıxış etmişlər. Klassik aşiqanə qəzəllərin poetikasına görə, ali mənəvi-əxlaqi dəyər səviyyəsinə qaldırılan eşq əzabının miqyasını heç nə yox, yalnız və yalnız məşuqun misilsiz gözəlliyi, yaxud da gözəlin misilsizliyi şərtləndirir. XVIII əsrin türk şairi Şeyx Qalib tərəfindən qələmə alınan "Hüsnü eşq" əsərində gözəllik və eşq arasında münasibətlərə dair fəlsəfi-estetik baxışlar geniş şərh edilmişdir.
Füzulidə isə "eşq" və "hüsn" arasındakı mütənasiblik arifmetik səviyyədə düsturlaşdırılır:
Hüsnün olduqca füzun eşq əhli artıq zar olur,
Hüsn nə miqdar olursa, eşq ol miqdar olur.
Qəribədir ki, heyrətamiz "Füzuli orijinallığı" nə yeni semantik mərkəzlərin kəmiyyət artımı hesabına, nə də mövcud semantik mərkəzlər daxilində poetik keyfiyyətin yüksəldilməsi (semantik mərkəzlərin saxlanılması şərtilə məcaz sərhədlərinin genişləndirilməsi) hesabına meydana çıxır. Ümumiyyətlə, kanoniklik əsas keyfiyyəti olan, istər poetexnoloji, istərsə də semantik baxımdan kleşeləşmiş qəzəldə bu cürə sərbəstlik etmək, ümumiyyətlə, mümkün də deyildir. Bəs Füzuli bu orijinallığa nəyin naminə nail olur? Bizim qənaətimizə görə, məhz situativ vizuallığın. Füzuliyə qədərki Şərq poeziyasında obrazlılıq situativ vizuallıqdan məhrum idi. Olsa da, epizodik xarakter daşıyırdı. Poetik-emosional ovqat bilavasitə ənənəvi obrazlaşdırma vasitəsilə həyata keçirilirdi. Füzuli isə ilk dəfə olaraq mürəkkəb situativ obraz sillogizmlər qurmağa başlayır. Əslində, Füzuli rezonansı deyilən hadisə daha çox situativ vizuallığın nəticəsidir. Ona görə "situasiya" anlayışının Füzuli bədii mətninin tədqiqində mərkəzi kateqorial anlayış olaraq götürülməsini təklif edirik. Qənaətimizə görə, bu poeziyada gerçəkliyin obrazlaşdırılmasının füzuliyanəliyi bu anlayışın işığında daha aydın görünür.
Mövcud elmi ədəbiyyatlarda "situasiya" hadisələr çoxluğunun başvermə təkaktlılığı və təkrarsızlığı kimi tərifləndirilir. Yəni müəyyən zaman və məkan şərtləri daxilində ayrı-ayrı elementlərin qarşılıqlı münasibətlərinin doğurduğu müəyyən bir həyati vəziyyət situasiya kimi dəyərləndirilir. Burada elementlərarası münasibətlər xüsusilə əhəmiyyətlidir. Çünki situativliyi doğuran ən başlıca xüsusiyyət məhz elementlərarası münasibətdir. Tədqiqatçılardan Nikolay Qartman yazırdı ki, situasiya insanın istənilən təşəbbüsünü yalnız şərtəndirmir, həmçinin rəsmiləşdirir, yəni həyata keçirir. Buna görə də insan situasiyada hərəkət etməyə məcburdur. Bu o deməkdir ki, situasiya həm də qərar qəbuluna təhrikdir ki, insanın azadlığı da məhz qərar qəbulunda seçim çoxluğundan asılıdır.
Qeyd olunanlar situasiya haqqında normativ ümumfəlsəfi mülahizələrdir. Bədii mətndə situasiyanı izah baxımından isə Avstriya filosofu Lüdvinq Vinqenşteynin maraqlı mülahizələri vardır. Qərbdə dilin fəlsəfəsi üzrə ən yaxşı filosoflardan biri hesab olunan Vinqşteynin bu mülahizələri Füzuli poeziyasında situativliyin elmi izahı baxımından düzgün metodoloji yanaşma təqdim edir. Ümumiyyətlə, dili gerçəkliyin obrazı hesab edən Lüdvinq Vinqenşteynə görə, obraz da gerçəkliyin modelidir. Filosofun yanaşmasına görə, təsəvvürdə canlandırılan istənilən real üçölçülü situasiya modelləri müxtəlif obrazlardır. Bu mənada obrazın elementləri reallığın obyektlərinin göstəriciləri, obraz elementləri arasındakı münasibətlər isə faktda obyektlərin münasibətləridir. O, bu mürəkkəb obraz-gerçəklik münasibətlərini aydınlaşdırmaq üçün belə bir sadə müqayisə təqdim edir: situasiya öz başçısının, babanın və ya atanın ətrafında toplaşmış ailədir, obraz isə ailə fotosudur. Məlumdur ki, fotoşəklin elementləri ailə üzvlərinin ayrı-ayrı avtoportretlərindən və interyerin digər detallarından təşkil olunmuşdur. Belə olan halda aydın olur ki, obraz elementlərinin konfiqurasiyası obyektlərin situasiyadakı münasibətlərini əks etdirir. Başqa sözlə, obraz elementlərinin konfiqurasiyası fotoşəkildəki ailə üzvlərinin şəklin çəkilmə anındakı yerləşməsini əks etdirir.
Füzulinin bütün poeziyası müxtəlif həyati situasiyaların fotolarından ibarətdir. Füzuli həyati situasiyaların elə məqamlarını poetik fotolarda dondurub bizə təqdim edir ki, o foto bir tərəfdən gerçəkliyin dəmir məntiqinə əsaslanır, digər tərəfdən ya miqyasın böyüdülməsi, ya da tərs məntiq hesabına həmin həyati məntiqin özü əleyhinə çevrilir. Müqayisə üçün deyək ki, belə bir estetikanın tamam tərsi sürrealizmdir. Burada bütün estetik məntiq gerçəkliyin məntiqinin dağıdılması hesabına özünü gerçəkləşdirir. Füzulidə isə əksinə, heç bir halda gerçəkliyin məntiqi əleyhinə çıxılmır. Füzuli poetikası ilə bağlı mərhum Sabir Əliyevin məlum qənaəti var: Füzulinin ən miqyaslı mübaliğələri belə real məntiqi əsaslara söykənir. Lakin bu, ilk baxışdan belədir.
Kon¬kret mətnə keçək:
Dönə-dönə ləli-meygunin öpər, ey qönçələb,
Qılmasınmı rəşki cami-badə xunindil məni.
1. Poetik planda situativ vizuallıq:
Məşuqə şərab içir. Bunu kənardan seyr edən aşiq mə¬şu¬qəni şərab badəsinə qısqanır. Çünki aşiqin nəzərində gö¬zəl şərab içmir, şərab badəsi məşuqənin al rəngli qönçə dodaq¬larını öpür, özü də xüsusi canfəşanlıqla (dönə-dönə), həm də bu, aşiqin nəzərində yalnız ona görə belə deyil ki, şərab badəsi onun rəqibidir və aşiq onu həyasızlıqda it¬ti¬ham edir. Məşuqə öz misilsiz gözəlliyindən dolayı etinasız və passivdir. Şərab badəsi isə əlinə düşən bu fürsətdən müm¬kün qədər çox faydalanmaq istəyir. Məşuqə ilə şərab ba¬dəsinin məhrəm münasibəti aşiqin qəlbini qana dön¬də¬rir. Şair lirik aşiqin əhvalını bədii sual vasitəsi ilə çatdırır. Bu sual hələlik fikrin daha qüvvətli alınmasına xidmət edir.
2. Təsəvvüfi plan:
Simvolların işarə etdiyi təsəvvüfi anlayışlar: ləli-mey¬gun (dodaq) – fənafillah, qönçələb – ilahi vüsala yetiş¬mə¬mək, cami-badə-ilahi eşq.
Təsəvvüf şairlərinin yaradıcılığında müştərək xarakter kəsb edən rəmz və məcazlarla zəngin "leksik fondun zahiri ey¬niliyi" (C. Şıxıyeva) həmin məcazların mə¬na eyniliyi də demək deyil. Bu və ya digər şairin fəlsəfi dünya-görüşündən, mistik yaşantı səviyyəsindən asılı ola¬raq simvol müəyyən dəyişikliyə məruz qalır. Biz Füzuli poezi¬yasında simvolları şərh edərkən daha dürüst hesab et¬di¬yimiz Əli Nihad Tərlanın "Füzuli divanının şərhi" kitabına əsaslanmışıq.
İlahi vüsal həsrəti ilə qovrulan salik deyir: Ey vüsalına qovuşmadığım və sirrini kafi qədər anlamadığım (Allah), eşq daim səninlə təmas halındadır. Bu eşqin mənim də qəl¬bi¬mi doldurub məni sənə qovuşdurmasını istəyirəm. Gö¬rün¬düyü kimi, ikinci misranın bədii sual formasında qoyul¬muş poetik planda hökmün daha qəti təsdiqinə, təsəv¬vüfi planda isə salikin ilahi dərgaha ünvanlanmış söz-lə¬rinə yalvarış tonu, dua melodiyası verməyə xidmət edir. Allah metafizik mövcudluqdur. Eşq isə bu mövcudluğun aktiv formasıdır. Poetik planda məşuqənin etinasızlığı, şərab abi¬dəsinin isə canfəşanlığı daxili təsəvvüfi planda tam mən¬tiqi əsaslara dayanır.
Füzulidə tekst və tekstaltının bir-biri ilə müqayisədə nis¬bəti də maraqlıdır. İlk baxışdan elə görünə bilər ki, şair teksti təzahür, tekstaltını isə mahiyyət statusunda işləyir. La¬kin belə olmayıb, hər iki plan bitkin, mükəmməl xa¬rak¬ter daşıyır. Digər bir beyt üzərində fikirlərimizi sübuta çalı¬şaq:
Arizin gül-gül edibdir meyi-gülgün tabi,
Vəh ki, bir güldən açılmış neçə gülzar sana.
1. Poetik planda situativ vizuallıq:
Aşiq məşuqəyə müraciətlə deyir: gül rəngli şərabın hə¬ra¬rəti yanağında neçə gül bağçası yaratmışdır. Əcəb işdir, sənə bir güldən neçə-neçə gülzar açılıb.
Şərab içənin yanağının güllənməsi (qızarması) təbi¬i¬dir. Lakin şair bu təbiiliyi poetikləşdirir. Üz şərabın tə¬si¬rin¬dən ona görə gül-gül olubdur ki, şərab da gül rənglidir. Üzün güllənməsi şərabın gül rəngliliyindəndir. İkinci mis¬ra¬da isə səbəblə nəticənin müqayisəsi verilir. Şərab tək gül¬dür. Onun yanaqdakı bəlirtisi isə daha çoxdur. Deməli, şə¬rab içmiş məşuqə daha gözəldir.
2. Təsəvvüfi plan:
Sufi simvolikasında ariz (yanaq) – vəhdət, gül – kəsrət gözəl¬¬liyi, şərab isə ilahi eşqdir. Sufi simvolikasının bu kod¬ları prizmasından baxdıqda beyt tamamilə başqa anlam alır: Allahın ilahi eşqi vəhdət üzərində neçə kəsrət gözəl-li¬yi vücuda gətirmişdir. Mənəvi vahid gözəllik material dün¬yada çoxsaylı gözəllik kimi təzahür edir.
Bu aspektdən şairin məşhur beytlərindən birinə diqqət yetirək:
Qanı göz yaşı kimi əhli-nəzər kim, yügürüb
Bir içim su verə dəşti-ğəmin avarəsinə.
Aşiq qəm səhrasının avarəsidir. Səhrada olanın bir içim suya möhtaclığı təbiidir. Lakin aşiq səhrada tənha ol¬du¬ğundan göz yaşından başqa ona su verən yoxdur. Eşq dər¬dindən səhraya düşmüş aşiqin halına acımaq üçün onu an-lamaq lazımdır. Bu dərdi anlayan əhli-nəzər isə yoxdur. Göz yaşı sözün hərfi mənasında əhli-nəzərdir (fiziki mə¬na¬da göz yaşı göz əhlidir). Lakin dərd qanan anlamında əhli-nəzər olmadığından aşiqin məkanı səhradır.
Dəşti-qəm avarəsi kəsrət aləmində vəhdət həsrəti ilə ya¬şayan salikdir. Onun ağlayıb-sızlaması – İlahiyə qovuş¬maq istəyi, bir növ duası, fasiləsiz zikridir. Bu zikr (göz ya¬şı) aşiqin həsrət yanğısını söndürməyə qabil yeganə va¬si¬tədir.
Oxucunu öz poetik sehrindən buraxmayan başqa bir beyt:
Meyi-gülgundə degil nərgisi-məstin əksi,
Qədəh olmuş, göz açıb, aşiqi-didar sana.
1. Poetik planda situativ vizuallıq:
Aşiq əlində şərab qədəhi tutmuş məşuqəyə müraciət edir: gül rəngli şərabda görünən sənin sərxoş gözlərinin əksi deyil. Didar aşiqin göz açıb sənə qədəh olmuşdur.
Gözün əksinin şəraba düşməsi fiziki qanunauy¬ğun¬luq¬dur. Şair bu qanunauyğunluğu poetikləşdirir. Gül rəngli şə¬rab¬da görünən aşiqin gözüdür. O, məşuqənin camalını da¬ha yaxından seyr etmək üçün qədəhə çevrilmişdir. Möv-cud kontekstdə söhbət ancaq seyrdən, tamaşadan getdiyi üçün şair "göz açıb" ifadəsini işlədir. Qədəhin üst hissəsi ge¬niş açılmış gözə bənzəyir. Gözlərin geniş açılması həm də heyrət əlamətidir.
Deməli, çox yaxın məsafədən aşiq məşuqənin cama¬lı¬nı heyranlıqla seyr edir. Bütün bunlar ən sonda aşiqin əl¬çat¬maz arzusu kimi faktlaşır. Lirik aşiq məşuqəni seyr et¬mək üçün qədəh olmağı arzulayır.
2. Təsəvvüfi plan:
Qədəh içi eşqlə dolu könlün simvoludur. Bu könül ila¬hi eşqin gücü ilə qeybin sirlərini özündə əks etdirir. Bey¬tin sufi planına daxil olmaq üçün "göz açıb" ifadəsi açar rolunu oynayır. Əgər poetik planda "göz açıb" ifadəsi hər¬fi mənada işlənirsə, təsəvvüfi planda "insan yaranar-ya¬ran¬maz" anlamına uyğun gəlir. İlk yaradılış isə "bəzmi-əzəl¬dir". Deməli, aşiqin eşq ilə dolu könlündə ilahi hüsn təcəl¬la edir. Qəlb heyranlıqla ilahi hüsnü seyr edir və bu hey¬ranlığın mənşəyi bəzmi-əzəldən qoyulmuşdur. Bu beyt daxili mistik yaşantının "müşahidə" halını əks etdirir. Poetik planda gözəlin əlindəki badə yalnız seyrlə kifayə¬t¬lə¬nir. Təsəvvüfün daxili kamilləşmə mərhələlərində "müşa¬hidə" halından sonra "yəqin" və "fənafillah" ar¬dı¬cıl¬lı¬ğına uyğun olaraq şair poetik planda qədəhin dodağa, yə¬ni mistik aşiqin fənafillaha qovuşmamışdan əvvəlki hal olan "müşahidə"ni təsvir edir.
Təsəvvüfi ideya Füzuli poeziyasında bəzən kon¬sep¬tu¬al-sufi anlamda poetik məkansız təqdim olunur, amma traktat-şeir səciyyəsi daşımır. O mənada ki, ideya bütün çıl¬paqlığı ilə üzdə olmur. Ona görə də bu tipli mətnə yu¬xa¬rı¬dakı prinsiplərlə yanaşmağa ehtiyac qalmır.
Məsələn:
Cam içrə mey ki, dairə salmış hübab ona,
Ayinədir ki, əks salır afitab ona.
Beyt simvolikdir. Lakin bu tip simvoliklik simvol pred¬metlərindən xüsusi bədii məzmun yaratmır. Burada yal¬nız sufi plan mövcuddur.
Şair iki mey dolu camı, onun üzərinə hava qa¬bar¬c¬ığının dairə, hübabın üzərinə isə günəşin əks salmasını təsvir ed¬ir. Heç bir simvolik açımı qəbul etməsək, bu beyti Füzuli şei¬ri kontekstində poeziya aktı kimi qiymətləndirmək müm¬¬kün deyil. Beytin simvolik kodlarla açımı isə bütöv bir təsəvvüfi eşq konsepsiyasını üzə çıxarır. İçi meylə dolu cam məhəbbətlə dolu könüldür. Bu camın üzərindəki hü¬bab eşqin aşıb-daşmasından, arınıb durulmasından mey¬da¬na gəlmişdir. Hübab güzgü tək parlaq olduğundan günəşi özün¬də əks etdirir. Beytin təsəvvüfi anlamı: ilahi eşq ilə do¬lu könül Allahın camalını özündə əks etdirir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(02.05.2025)
