“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı yazıçı Rasim Qaracanın Latın Amerikasının məşhur yazarı, aprel ayının 13-də dünyasını dəyişmiş Mario Varqas Liosaya həsr edilmiş yazısını təqdim edir. Qeyd edək ki, perulu bu Novel mükafatı laureate olan yazıçı həm də ssenarist, dramaturq, publisist, dövlət xadimi idi.

Mario Varqas Liosa dünyadan köçdü. Azərbaycan ədəbiyyatı, qələm adamları buna səssiz qaldı. Onu tanıyanların da, əslində yaxşı tanımadığı ortaya çıxdı. Gəlin gec də olsa Mario Varqas Liosanı tanıyaq.

MARİO VARQAS LİOSA KİMDİR?

Mario VarQas Lİosa — tam adıyla Jorge Mario Pedro VarQas Liosa 1936-cı il martın 28-də Perunun Arekipa şəhərində anadan olmuşdur. O, Latın Amerikasının və dünya ədəbiyyatının ən nüfuzlu yazıçılarından biri, romançı, esseist, jurnalist və siyasi fəal idi. 2010-cu ildə Nobel Ədəbiyyat Mükafatına layiq görülmüşdür.

Mario Varqas Liosa istismar, zorakılıq və senzura məsələlərinə qarşı daim sərt mövqe sərgiləyib və ifadə azadlığının qatı müdafiəçisi kimi tanınıb. Yazarlara qarşı istismarı, məhdudlaşdırmanı və siyasi təzyiqləri ciddi şəkildə tənqid etmişdir. Onun bu mövzudakı əsas düşüncələri aşağıdakılardır:

1. Yazıçının azadlığı müqəddəsdir

Varqas Liosa hesab edir ki, yazıçının ən önəmli silahı – fikirlərini sərbəst ifadə etmə azadlığıdır. Yazıçılar öz fikirlərini qorxmadan ifadə etməli, senzura və ya siyasi qadağalarla məhdudlaşdırılmamalıdır.

2. Ədəbiyyat güclülərin deyil, həqiqətin tərəfində olmalıdır

O, yazıçıların rejimlərə və ya hakim siyasi güclərə qulluq etməsini təhlükəli hesab edir. Ədəbiyyat sual verməli, narahat etməli, mövcud nizamı sorğulamalıdır. Yazıçı heç vaxt təbliğatçıya çevrilməməlidir. "Azad Yazarlar Ocağının Əhdi"ndə bu fikirlər öz əksini tapıb.

3. İdeologiyaya tabe edilmiş ədəbiyyat ölü ədəbiyyatdır

Marksist ideologiyaya bağlı olduğu gənclik illərindən uzaqlaşdıqdan sonra Varqas Liosa totalitar rejimlərin sənəti ideoloji vasitəyə çevirməsini sərt tənqid etmişdir. SSRİ-də, Kubada, Çində yazıçılara tətbiq olunan senzura və təzyiqləri tənqid etmişdir.

4.

Yazıçılar dəstəklənməlidir.

Xüsusi olaraq Latın Amerikası diktaturalarında yazıçıların təqib olunmasını, sürgünə göndərilməsini və ya əsərlərinin qadağan olunmasını dəfələrlə pisləyib. Onun fikrincə, bu, cəmiyyətin intellektual həyatını boğan, geriliyə aparan bir mexanizmdir.

5. Yazıçılar vicdanın səsidir

Liosa yazıçıları "mədəniyyətin vicdanı" adlandırır. Onun fikrincə, yazıçılar cəmiyyətin laqeyd qaldığı zülmü, haqsızlığı, susdurulan səsləri görünən etməlidirlər. Bu səbəbdən yazıçıların qorxudulması və ya təcrid olunması ictimai əxlaqa qarşı cinayətdir.

KONKRET SİTATLAR:

Varqas Liosanın yazarlara qarşı istismara, senzura və siyasi təzyiqlərə dair mövqeyini əks etdirən konkret sitatlar və əsərlər aşağıdakılardır:

Əsər: “Ədəbiyyat niyə vacibdir?” (Why Literature?)

Nobel mühazirəsi, 2010

“Ədəbiyyat senzuranın, müstəbidliyin və susdurulmuşluğun düşmənidir. O, insanın azadlığına edilən hər cəhdə qarşı ruhun müqavimətidir.”

Bu sitatda Liosa ədəbiyyatın əsas missiyasını azadlığı qorumaq kimi müəyyənləşdirir. Yazıçının istismara qarşı durması onun etik borcudur.

“Mədəniyyətin öldüyü yer” (The Culture of Liberty)

“The New Republic” jurnalında esselər silsiləsi

“Totalitar rejimlər ilk növbədə yazıçılardan qorxurlar, çünki yazıçılar həqiqəti təhrif etməkdən imtina edirlər.”

Burada Liosa yazıçıların ideoloji dövlətlər üçün niyə təhlükəli olduğunu izah edir: çünki onlar yalanlara qarşı çıxmaq gücünə sahibdirlər.

“Söz azadlığını qorumaq” (In Praise of Reading and Fiction)

Nobel çıxışından bir parça

“Söz azadlığını əlindən alınmış yazıçı yalnız susmağa məhkum olunmur; o həm də cəmiyyətin vicdanının susdurulması deməkdir.”

Bu fikir yazıçıya qarşı təzyiqin təkcə şəxsi deyil, ictimai ölçüləri olduğunu göstərir.

“Ədəbiyyat və Gerçəklik” (La verdad de las mentiras / The Truth of Lies) Esse toplusu

“Yazıçı reallığı çılpaq göstərdiyi üçün təqib olunur. Bəzən bu çılpaqlıq diktatorların yuxusunu qaçırır.”

Bu sitatda Varqas Liosa yazıçıların tərif deyil, çılpaq həqiqət yazdıqları üçün təhlükə kimi qəbul edildiyini vurğulayır.

Mario Vargas Llosanın konkret siyasi kontekstlərdə yazarlara qarşı istismarı necə tənqid etdiyini göstərən fikirləri, sitatları və çıxışlarından nümunələr:

Kuba və Fidel Kastro rejimi

Varqas Liosa əvvəllər Kubadakı inqilabı dəstəkləsə də, 1970-ci illərdən etibarən Fidel Kastro rejiminin yazıçılara qarşı təqib və senzurasını qətiyyətlə tənqid etməyə başladı. Sitat (1984):

“Padilla məsələsi gözlərimi açdı. Rejim öz şairindən qorxdu. Bu, ədəbiyyatın gücünü, eyni zamanda diktaturanın qorxusunu göstərdi.”

(Luis Pavón və Heberto Padilla olayları haqqında)

Heberto Padilla, rejimə qarşı tənqidi bir şeir yazdığı üçün həbs edilmiş, sonradan özünü "ictimaiyyət qarşısında günahkar" elan etməyə məcbur edilmişdi. Liosa bu olayı senzuranın simvolu kimi tanıtdı.

Peru və öz ölkəsindəki avtoritarlıq

Liosa 1990-cı illərdə Alberto Fujimori hökumətini dəfələrlə tənqid etmiş, jurnalistlərə və yazarlara qarşı təzyiqlərə qarşı çıxmışdır.

Sitat: “Bir cəmiyyətin azad olduğunu göstərən əlamət — onun yazıçılarının qorxmadan yaza bilməsidir. Əgər bu yoxdursa, demokratiya da yoxdur.”

Peru Yazıçılar İttifaqının toplantısı, 1992

SSRİ və totalitar kommunizm

Varqas Liosa sovet senzurası və yazıçıların ideoloji aparatın alətinə çevrilməsinə qarşı da qətiyyətlə çıxış etmişdir. Sitat:

“Ədəbiyyatın planlaşdırılması mümkün deyil. Sovet İttifaqı bunu etməyə çalışdı və nəticədə həyati olmayan, mexaniki söz yığını ortaya çıxdı. Yaradıcı azadlıq olmadan sənət yoxdur.”

La Verdad de las Mentiras, 1990-cı illər

Çili – Augusto Pinochet dövrü

Varqas Liosa sağçı diktaturaları da tənqid etmiş, Çilidə Pinochet rejiminin siyasi dissidentləri və yazıçıları repressiya etməsini pisləmişdir. Sitat:

“Sol və ya sağ fərq etməz — istənilən diktatura yazıçılara düşmən gözü ilə baxır. Çünki yazıçı həmişə fərdi düşüncəni qoruyur.”

PEN Club çıxışı, London, 1994

Yekun Mövqe

Varqas Liosa üçün yazıçı azadlığı təkcə mədəni dəyər deyil, demokratik cəmiyyətin əsas göstəricisidir. O, həm solçu, həm sağçı diktaturaların yazıçılara qarşı etdiyi təzyiqləri ideoloji fərq qoymadan qınamışdır.

(Yazını tərtib etdiyi üçün S.İ. xanıma müəllifdən təşəkkürlər)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.04.2025)