Şəhla Rəvan,
Cəlilabad rayon Göytəpə şəhər şəhid Vasif Hüseynov adına 2 N-li ümumtəhsil tam orta məktəbnin direktoru, filoloq, ədəbi təhlilçi və tənqidçi, şair. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün
Azərbaycanın Xalq şairi mərhum Bəxtiyar Vahabzadənin (1925-2009) xatirəsini əziz tutmaq və 100 illik yubileyinə ədəbi töhfə olaraq onun poeziya nümunələrinin təhlilini davam etdiririk. Bu dəfə görkəmli şairimizin daha bir şerini təhlil etmək və onu B.Vahabzadə poeziyasının vurğunları ilə bölüşmək istəyirəm...
TƏRSİNƏ
Səksən beş yaşında bir qərib axşam
Hıçqırıb ağladı ölürkən babam.
Nəvəm gülə-gülə öldü... Axı, o
Bilmirdi ölümün nə olduğunu.
Bu çarxı tərsinə çevirib öncə
Bu gündən keçmişə dönə biləydik.
Biz uşaq doğulub, qoca ölüncə
Kaş, qoca doğulub, uşaq öləydik.
Bəxtiyar Vahabzadə
Şeirin təhlili:
Bəxtiyar Vahabzadənin "Tərsinə" şeiri ölümlə həyat arasındakı ziddiyyəti və insan ömrünün qaçılmaz sonunu fəlsəfi bir şəkildə əks etdirən çox düşündürücü bir əsərdir.
Şeir iki əsas hissədən ibarətdir və hər hissə özlüyündə fərqli bir məna yükü daşıyır.
Birinci hissə: Ölümlə üzləşmə və uşağın məsumiyyəti;
İlk dördlükdə şair şəxsi bir təcrübəni - səksən beş yaşlı babanın ölümü anını təsvir edir. "Hıçqırıb ağladı ölürkən babam" misrası, yaşlılığın gətirdiyi bilik və təcrübənin ölüm qarşısında insanı qorxulu və aciz vəziyyətə saldığını göstərir. Yaşlı insan ölümün nə olduğunu dərk etdiyi üçün ağlayır, bəlkə də həyatının sonu, bəlkə də geridə qoyduqları üçün kədərlənir.
Bununla zidd olaraq, növbəti misralarda nəvənin ölümü təsvir olunur: "Nəvəm gülə-gülə öldü... Axı,o bilmirdi ölümün nə olduğunu"...
Bu, şeirin ən təsirli hissələrindən biridir. Nəvənin məsumiyyəti, ölümün ağırlığını dərk etmədən, "gülə-gülə" ölməsi ilə vurğulanır. Bu, ölümün bilən üçün kədərli, bilməyən üçün isə sadəcə bir keçid olduğunu göstərir. Burada ölümün fərqli yaşlarda fərqli qavranılması ideyası önə çıxır: yaşlılar üçün qorxu və kədər, uşaqlar üçün isə cəhalətdən irəli gələn bir rahatlıq.
İkinci hissə: Həyat çarxını tərsinə çevirmək arzusu.
İkinci dördlükdə şair mövcud həyat nizamının əksinə bir arzu dilə gətirir.
"Bu çarxı tərsinə çevirin öncə
Bu gündən keçmişə dönə biləydik"
Şeirin bu misraları insan ömrünün gedişatını dəyişdirmək, yəni qocalıqdan uşaqlığa doğru irəliləmək istəyini ifadə edir. Bu adi axışı pozmaq, zamanın qaydalarına qarşı çıxmaq arzusudur.
Şeirin kulminasiya nöqtəsi son iki misradır:
"Biz uşaq doğulub, qoca ölüncə
Kaş, qoca doğulub, uşaq öləydik".
Bu şeirin əsas ideyasını ehtiva edir. Şair insanların həyata uşaq kimi məsum və biliksiz gəlib, zamanla təcrübə toplayıb, qocaldıqca ölümün ağrısını dərk edərək ölməsini dərin bir kədərlə qeyd edir. Bunun əvəzinə, "qoca doğulub, uşaq ölmək" arzusu, həyatın çətinliklərini, ağrılarını və ölüm qorxusunu gənclikdə geridə qoyub, ömrün sonunda uşaq kimi məsum və xoşbəxt, ölümün nə olduğunu anlamadan bu dünyadan köçmək istəyini ifadə edir. Bu, həyatın mənasızlığına bir üsyan və ya ölümün qorxulu simasını yüngülləşdirmək cəhdidir.
Şeirin önəmli mesaji və fəlsəfi önəmi
Şeir ölümün qaçılmazlığı və insan ömrünün dövrü üzərində dərin düşüncələr oyadır.
Bəxtiyar Vahabzadə fəlsəfi bir yanaşma ilə ölümün müxtəlif yaşlarda necə qəbul edildiyini göstərərək, həyatın özünün bir dövr olduğunu və bu dövrün sonunda qorxunun deyil, bəlkə də məsumiyyətin arzulandığını vurğulayır.
"Tərsinə" ifadəsi mövcud nizamın əksinə bir ideal, bir arzu olaraq, insanlığın ölüm qorxusundan azad olmaq istəyinin poetik ifadəsidir. Bu şeir Vahabzadənin dərin fəlsəfi düşüncə tərzinin və insan taleyinə olan həssas münasibətinin parlaq nümunələrindən biridir.
Bədii xüsusiyyətləri
Bəxtiyar Vahabzadənin "Tərsinə" şeiri fəlsəfi dərinliyi və emosional təsiri ilə oxucunu düşündürən, mükəmməl bədii xüsusiyyətlərə malik bir əsərdir. Şeirdə həyatın gedişatı, ölümün qaçılmazlığı və insanın bu prosesə münasibəti fərqli bir rakursdan təqdim olunur.
1. Bədii təsirin gücü;
Şeir dilinin sadəliyinə baxmayaraq, dərin mənalar daşıyır və oxucuda güclü təəssürat yaradır. Bu isə şeirin bədii təsir gücünü artırır.
2. Təzad;
Şeirin əsas bədii xüsusiyyətlərindən biri təzaddır. "Nəvəm gülə-gülə öldü... Axı, o Bilmirdi ölümün nə olduğunu" misralarında uşağın ölümə qarşı laqeydliyi və qocanın ölüm qorxusu arasındakı ziddiyyət açıq şəkildə göstərilir. Bu, şeirin əsas mesajını vurğulayır.
3. Metafora;
"Bu çarxı tərsinə çevirib" ifadəsi həyatın dövriliyini, zamanın qaçılmaz axarını simvolizə edən güclü bir metafordur. Şair bu ifadə ilə zamanı geri çevirmək arzusunu bədii şəkildə ifadə edir.
4. Arzu və xəyal;
Şeirdə "Kaş, qoca doğulub, uşaq öləydik" misrası insanın həyatın gedişatını dəyişdirmək, ölümü fərqli bir şəkildə yaşamaq arzusunu əks etdirir. Bu arzu reallıqda mümkün olmasa da, şeirə fəlsəfi və emosional dərinlik qatır.
5. Hisslərin ifadəsi;
Şeirdəki "Hıçqırıb ağladı ölürkən babam" misrası babanın ölümdən duyduğu kədəri və qorxunu, "Nəvəm gülə-gülə öldü" isə uşağın ölüm qarşısındakı məsumluğunu və bilməzliyini canlı şəkildə təqdim edir.
Nəticə:
"Tərsinə" şeiri Bəxtiyar Vahabzadənin insan həyatının mənası, zamanın qaçılmazlığı və ölüm haqqında düşündürücü qavrayışını əks etdirir. Şeir insanın ölüm qorxusu ilə, ölümün həyatın təbii bir parçası olduğu fikri arasında bir körpü qurur.
Şeirin əsas nəticəsi ondan ibarətdir ki, insanlar gənc ikən ölümü dərk etmədikləri üçün daha rahatdırlar, yaşlandıqca isə ölümün qaçılmazlığını daha dərindən hiss edir və ondan qorxurlar. Şair bu ziddiyyəti göstərərək, "qoca doğulub, uşaq ölmək" arzusunu dilə gətirir. Bu istək, həyatın təbii gedişatına qarşı bir etiraz deyil, daha çox ölümün gətirdiyi qorxu və kədərdən azad olmaq arzusudur.
Bütövlükdə, "Tərsinə" şeiri insan həyatının dövriliyi, ölümün qaçılmazlığı və insanın bu prosesə fərqli yaşlarda verdiyi reaksiyalar haqqında dərin fəlsəfi düşüncələr təqdim edən, oxucunu duyğulandıran və düşündürən bir əsərdir. Şeir həyatın dəyərini və hər anının qiymətini bilməyin vacibliyini incə şəkildə vurğulayır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.11.2025)
